خلاصة:
داستان پرمغز و نغز رستم و سهراب که از داستانهای شگرف و شگفت شاهنامه به شمار میرود، از گذشتههای دور مورد عنایت مخاطبان مختلف این اثر حماسی از هر طیف و طبقهای بوده است؛ از جمله محققان و مدرسان این اثر شگرف. ابیاتی چند در این داستان هزار و اندی شاهنامه هست که "تحریر محل نزاع" مصححان و شارحان شاهنامه شده است. از آنجایی که احصا و نقل و نقد تمام ضبطها و شرحهای مختلف ابیات متنازع فیه از حوصله این مقال بیرون است، در اینجا فقط به نقل و نقد ضبطها و شروح متنوع و متکثر دو بیت آغاز این داستان بسنده کردهایم. از همین رو بعد از طرح مسئله و مقدمهای کوتاه، ابتدا ضبطهای مختلف هر بیت را طبقهبندی کرده و نقل کردهایم و پس از آن شرحهای مختلف را دستهبندی کرده و نقد نمودهایم. در پایان مقال متذکر شدهایم که از این رهگذر میتوان دریافت که در درجه اول تا تهیه چاپ پاکیزه و منقحی از شاهنامه که به متن سروده فردوسی نزدیک باشد، فاصله زیادی داریم و در درجه دوم نیز اغلب این شروح گره از کار فروبسته شاهنامه نمیگشاید.
ملخص الجهاز:
البته نوآوري فردوسي در اين نوع داستان ها، فقط به ايجاد مناسبات معنايي جديـدي منحـصر نمـي شـود کـه از رهگذر صورت هاي بلاغي مختلف مانند استعاره ، مجاز و کنايه حاصـل مـي شـود يـا بـه تعبيري دقيق تر، به ايجاد مناسبت هاي تازه در اسناد از طريق صورت هاي بلاغي محـدود نمي شود و هم چنين به بهره گيـري او از گفتمـان شـاعرانه اي کـه جنبـه هـا، کيفيـت هـا و ارزش هايي را از واقعيت به زبان ويژه خويش منتقل کرده است ؛ بلکـه عمـدتا نـوآوري شاعر حکيم در کل داستان هاي شاهنامه و روايت هاي باستان ، به ويژه در اين منظومه ، بـا ابداع پيرنگ قوي در قالب حکايت صـورت مـي گيـرد؛ چـه «بنـا بـه خاصـيت پيرنـگ ، هدف ها و علت ها و اتفاق ها تحت وحدت زماني يـک کـنش تمـام و کمـال ، در قالـب حکايت گرد مي آينـد» (ريکـور، ۱۳۸۱: ۱۰).
۱. بيت نخست اگر تندبادي بـر آيـد ز کـنج به خاک افگند نارسيده تـرنج (فردوسي ، ۱۳۴۵: ۲/۶۵، ب ۱) اين بيت که آغازگر منظومة ماندگار رستم و سهراب است ، حکم حسن مطلع قصايد بلند را دارد و در برگيرنـده صـنعت بـديع معنـوي براعـت اسـتهلال اسـت ، صـنعتي کـه شاعران و هنرمندان بزرگ هر کدام بـه گونـه اي از آن بهـره مـي جـسته انـد تـا مخاطـب خويش را به اصـل مقـصود رهنمـون شـوند و ذهـن و ضـمير او را بـراي بيـان مـضمون خارق العاده اي که از حوصلة او بيـرون اسـت آمـاده کننـد.