خلاصة:
بسیاری از صاحبنظران انوری را در غزل مبدع طریقهای نو دانسته و او را پیشرو و آغازگر راهی خواندهاند که در عاشقانههای سعدی به اوج میرسد، امّا پژوهندگان زبان در بحث از این ابداع به مسائل نحوی کلام کمتر پرداختهاند. هدف این مقاله دستیابی به درک و دریافتی سبکشناسانه از نحو غزلیّات و رباعیهای انوری است؛ چراکه اساسا با واکاوی ویژگیهای نحوی زبان اوست که میتوان دلایل سبکسازبودن وی را توضیح داد؛ شاعری که بر نبوغی زبانی دست دارد و از رفتاری که با زبان در پیش گرفته، آگاه است. در این بررسیها خواهیم دید که بسامد فراوان وجه فعلی «گفتن» و ترکیبهای کنایی، بهکارگیری بیش از دو فعل در یک بیت، پیوستگی معنایی دو مصراع، پنهانکردن عنصر تکرار با بازیهای نحوی و بهرهگیری از امکان تنوع ساخت در زبان، از عناصر مسلط و سبکساز در غزلیّات و رباعیهای انوری است و نیز خواهیم دید که شاعر چگونه با نحوة استفاده از حروف اضافه درجهت شکلگیری فردیّت مستقل سبکی گام برمیدارد و این نخستین گام، برای نخستینبار، همان بارقهای است که این استفادة شگفت را در غزلیّات نابغهای چون سعدی شعلهور میسازد.
ملخص الجهاز:
در این بررسیها خواهیم دید که بسامد فراوان وجه فعلی «گفتن » و ترکیب های کنایی، به کارگیری بیش از دو فعل در یک بیت ، پیوستگی معنایی دو مصراع ، پنهان کردن عنصر تکرار با بازیهای نحوی و بهره گیری از امکان تنوع ساخت در زبان ، از عناصر مسلط و سبک ساز در غزلیات و رباعیهای انوری است و نیز خواهیم دید که شاعر چگونه با نحوة استفاده از حروف اضافه درجهت شکل گیری فردیت مستقل سبکی گام برمیدارد و این نخستین گام ، برای نخستین بار، همان بارقه ای است که این استفادة شگفت را در غزلیات نابغه ای چون سعدی شعله ور میسازد.
آنچه در این مقاله بررسی شده است ، نحوة رفتار شاعر با افعال ، ترکیب های کنایی، حروف و عنصر تکرار است و خواهیم دید که در ابیات بسیاری، ساخت جملات ، دو بخشیبودن مصراع ها را به بازیمیگیرد و معنا را تداوم میبخشد تا تداوم معنای عشق را در ابیات عاشقانه به ذهن متبادر کند؛ عاشقانه هایی که اساسا برای نخستین بار در غزل های او تشخص ادبی مییابند و در قرن هفتم در غزلیات سعدی به اوج میرسند.
در میان غزل ها و رباعیهای دیوان انوری بسیارند از این دست ابیات که شاعر در آنها به تمامی، از زبان کنایه ها بهره میگیرد تا مفهوم موردنظر خود را انتقال دهد؛ یعنی تمام پیکرة بیت از ترکیب کنایی شکل گرفته است ، بی آنکه مخاطب ذره ای حس کند ترکیب به زحمت در ساخت جمله نشسته است .