خلاصة:
ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﻬﺎرت اﻗـﻮام ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻗﻠﻤـﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻧﺪ و اوﺿﺎع را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ رواﻟﻤﻨﺪی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ. در آن ﻣﻴﺎن، ﺷﻤﺎری از اﻫﻞ ﻛﺘـﺎب ﻛﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ وارد ﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻫﻞ ذﻣﻪ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ، ﺑﻪ ﺣﻴـﺚ ﻛـﺎرداﻧﻲ و ﻣﻬـﺎرت ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻧﻈﺎم اداری و دﻳﻮاﻧﻲ ﺧﻼﻓﺖ اﻳﻔﺎی ﻧﻘﺶ ﻛﻨﻨﺪ. دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﺮای ﺟـﺬب و اﺳـﺘﺨﺪام اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﻲ روﺑﻪ رو ﺑﻮد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻞ آن ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪ؟ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﻫـﺎی اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ اﺳﺖ، ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻓﻘﻴﻬﺎن در ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮی ذﻣﻴـﺎن ﺑﺎ ﻧﻴﺎز ﻋﻤﻠﻲ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن در ﺑﻬﺮه ﺑﺮداری از ﺗﺠﺎرب اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮد، اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻠﻔﺎی ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آرای ﻓﻘﻴﻬﺎن، ﺑﻪ ﺟﺬب ذﻣﻴﺎن در ﻧﻈﺎم اداری و دﻳﻮاﻧﻲ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﻫـﻢ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ و ﻛﺎرداﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﻣﻴﺪان را ﺑﺮای ﻓﻘﻴﻬﺎن در ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎز ﻧﮕﺬارﻧﺪ.
ملخص الجهاز:
"دولت عباسی برای جـذب و اسـتخدام این عناصر با چه مانعی روبه رو بود و چگونه به حل آن مبادرت ورزید؟ یافتـه هـای ایـن پـژوهش کـه مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است ، نشان می دهد که هر چند مخالفت فقیهان در به کارگیری ذمیـان با نیاز عملی عباسیان در بهره برداری از تجارب این عناصر در تقابل بود، اما سرانجام خلفای عباسـی بـا نادیده گرفتن آرای فقیهان ، به جذب ذمیان در نظام اداری و دیوانی خود پرداختند تـا هـم از تجربـه و کاردانی آنها بهره مند شوند و هم میدان را برای فقیهان در همه امور سیاسی باز نگذارند.
غلامرضـا منتظری هم به رغم عنوان مقاله اش یعنی «شایسته سالاری در منصب وزارت در عصر عباسی از نظر تا عمل » تنها به شروط جسمی ، اخلاقی ، فکری و توان مدیریتی وزیران - در مقام نظـر - و عدم پایبندی عباسیان به شروط یاد شده - در مقام عمل - پرداخته و از موانـع فقهـی و آرای فقیهان این روزگار در مخالفت با استخدام ذمیان در دستگاه دیوانی و بی توجهی خلفا بـه آرای آنها سخنی به میان نیاورده است .
تنها تفاوتی که در این میان دیده مـی شـد ایـن بود که امویان مظهر قوم گرایی عربی بودند و سرانجام فشـار مطالبـات اقـوام مختلـف تحـت قلمروشان برای خروج از لاک قوم گرایی به روند فروپاشی آنها سرعت بخشید؛ امـا عباسـیان که تجربه امویان را در پیش چشم داشتند، چتر سیاسی خود را بر سـر اقـوام مختلـف قلمـرو خویش گشودند و آنها را از حقوق اجتماعی و آزادی دینی بهره مند ساختند تـا بـه تبـع آن در عرصه های فرهنگی و تمدنی ایفای نقش نمایند."