خلاصة:
در انسان شناسی ملاصدرا، که به شدت متاثر از عرفان اسلامی است، انسان
تنها موجودی است که دارای ماهیت مشخص و معین نبوده و همواره به سوی
فعلیت ها و امکان های بی نهایت که در پیش روی دارد، مفتوح و منکشف است.
ملاصدرا از طریق کشف و شهود و به کمک اصول فلسفه متعالیه به ویژه دو
اصل حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول در پی تبیین نسبت انسان با عالم
برآمده است. در هستی شناسی ملاصدرا فرض انسان بدون عالم و عالم بدون
انسان امری غیرممکن م ینماید. وی معتقد است انسان و مراتب وجودی او متناظر
و مطابق با عالم و مراتب وجودی آن است، به گونه ای که احکام هر یک در
خصوص دیگری صدق م یکند.
نگارنده در این نوشتار نخست رویکرد خاص ملاصدرا به انسان و به ویژه
آدمی در برابر حقایق عینی و عوالم وجودی و سپس « انفتاح و گشودگی » صفت
حذف دوگانگی بین انسان و عالم و تبیین ملاصدرا از رابطه ذهن و عین به عنوان
ثمره اصلی رویکرد یادشده را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
ملخص الجهاز:
"ملاصدرا، از روش تأویل برای کشف چهره پنهان انسان و عالم استفاده نموده است ، وی معتقد است هنگامی که انسان در سیر تکاملی خود با عوالم وجودی متحد گردد، در او حس تأویل ایجاد می شود، به گونه ای که می تواند از ظاهر امور عبور کرده و از طریق مشاهده درون خود، به باطن و حقیقت امور نایل آید.
هم چنین بر اساس قاعده اتحاد عالم و معلوم ، که در جمیع مراتب ادارکی اعم از حس و خیال و عقل صادق است ، بیان می دارد، آدمی متناسب با درجه و استکمال وجودی که پیدا می کند به هر مرتبه از وجود که برسد، با آن مرتبه متحد شده و آگاه به آن مرتبه خواهد گردید.
انسان کامل که تمام عوالم و مراتب وجودی را سیر نموده و با آن ها متحد شده و در واقع فانی در خدا گردیده است ، بی شک آگاه به جمیع مراتب و درجات هستی خواهد بود؛ زیرا او مصداق بارز حکیمی است که در نتیجة سیر در عوالم هستی ، و اتحاد با آن ها، به عالمی عقلی مشابه عالم عینی تبدیل گردیده ، و این همان چیزی است که هدف و غایت نهایی حکمت متعالیه را تشکیل می دهد.
ملاحظه می گردد که این نوع اتحاد، فراتر از آن چیزی است که ملاصدرا در قاعدة اتحاد عاقل و معقول بر آن برهان اقامه نموده است ، چه مطابق قاعده یاد شده ، تنها سخن از اتحاد وجودی بین وجود عالم و وجود معلوم بالذات به میان آمده است ؛ حال آن که در این جا سخن از اتحاد نفس آدمی با وجود بالعرض معلوم یعنی وجود عینی و خارجی آن ، به میان آمده است ."