خلاصة:
ﺑﻨﺎﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮده اﻧﺪ. از اﯾﻦ رو ﺗﻮﺟﻪ ﺑ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﻧﺤﻮه ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮی و ﺷﯿﻮه ﻫﺎی ﺳﺎﺧﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋ ﺎﺻﺮ ﮐﺎﻟﺒﺪی ﺑﻨﺎﻫﺎی ﻣﻌﻤﺎری ﻫﺮ ﻋﺼﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻪ روﻧﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮی و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺷﯿﻮه ی ﻣﻌﻤﺎری راﯾﺞ در آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﭘﯽ ﺑﺮد. در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻮق ﺳﻌﯽ دارﯾﻢ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ای و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﯿﺪاﻧﯽ و اﻧﺠﺎم ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﮐﺎﻟﺒﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر )ﻣﻄﻬﺮی( و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و وﺟﻮه ﺗﺸﺎﺑﻪ و ﺗﻤﺎﯾﺰ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ. ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺴﺠﺪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر در اداﻣﻪ ﻣﻌﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎی ﺧﺎص دوره ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎری ﺧﺎرج از اﯾﺮان و اﻟﮕﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﻌﻤﺎری ﻏﺮﺑﯽ و ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺎی ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺪر ﺗﻄﺒﯿﻖ دادن ﺷﯿﻮه ﻫﺎی آﻧﺎن ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎی ﻣﻌﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ. ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺠﺪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻧﯿﺰ رخ داده اﺳﺖ و ﺑﺎﻧﯿﺎن و ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮی ﻣﻌﻤﺎری اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﺪاﻋﺖ در ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﯾﮑﯽ از ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ 200 ﺳﺎل اﺧﯿﺮ اﯾﺮان ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮔﺸﻮده در زﯾﺮ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ و ﻧﺤﻮه اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺎر ﮔﻨﺒﺪ ﺑ ﺷﺎﻟﻮده، ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد و ﺟﺰء اوﻟﯿﻦ ﻗﺪم ﻫﺎ در ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺪرن ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ.
ملخص الجهاز:
"جدول ٢: مقایسه مشخصات ٣ مسجد ایاصوفیه ، سلطان احمد و سپهسالار، منبع نگارنده مقایسه مشخصات گنبدخانه و گنبد ردیف مسجد ایاصوفیه مسجد سلطان احمد مسجد سپهسالار 1 ابعاد گنبد خانه - - چلیپای بزرگی با ابعاد ٤٥ * ٤٥ متر گنبد اصلی با دهانه ١٥ متر 2 قطر گنبد ٣٣ متر ٣٣ متر ١٥/٦٠ متر 3 خیز گنبد ١٨ متر - ٦/٣ متر 4 ارتفاع گنبد از کف ٥٦ متر ٤٣ متر ٣٣ متر 5 تعداد مناره ٤ عدد ٦ عدد ٨ عدد 6 مصالح ساخت آجر و سنگ سنگ آجر 7 سایر توضیحات گنبد بر روی ٤ ستون سنگی و نیم گنبدهای کناری گنبد بر روی ٤ ستون سنگی و نیم گنبدهای کناری دهانه طاق تویزه ها ١٤/٥٠ متر ارتفاع طاق تویزه ها ٢٠ متر عرض طاق تویزه ها ٦ متر -6 تحلیل با توجه به اطلاعات بدست آمده و بررسی عناصر کالبدی مسجد – مدرسه سپهسالار به نظر میرسد که ٢ مورد بصورت خاص باعث ایجاد شباهت با معماری مساجد عثمانی گردیده است : ١ – فرم خوابیده و با خیز کم گنبد و پلان گنبدخانه ٢ – تعداد مناره ها ٦-١- گنبد و فضای گنبدخانه با مراجعه به کتاب طاق و قوس در معماری ایران اثر استاد حسین زمرشیدی (ص ٣٥٦ و ٣٥٧) میبینیم که قوس گنبد مسجد سپهسالار را با عنوان قوس سهمی باز پاکوتاه معرفی کرده و یک نمونه قدیمی تر استفاده را بعنوان جام بندی سقف حمام شاه سابق در مشهد مقدس از دوره صفویه (بازسازی جدید) معرفی مینماید اما فرم چلیپایی گنبدخانه را باید نوعی نوآوری در راه رسیدن به فضای وسیع و باز زیرین در نظر گرفت ."