عذاب جاویدان: عدالت و عشق الهی مقالة

براساس آموزه‌هایِ دینیِ ادیان بزرگ توحیدی، خداوند در جهان دیگر و در روز داوری بر اعمال و نیات همگان داوری خواهد کرد و این داوری عادلانه است. او به هر عملی، حتی کوچک‌ترین آن‌ها، رسیدگی خواهد کرد و جزای همگان را خواهد داد و از جمله، برخی گناهکاران را به عذاب جاویدان محکوم خواهد کرد. در مورد این آموزة دینی دست‌کم دو اشکال مهم طرح شده است: 1. عذاب جاویدان با عدالت الهی ناسازگار است؛ 2. عذاب جاویدان با عشق الهی ناسازگار است. متفکرانی چون آنسلم و جاناتان ادواردز سعی کرده‌اند سازگاری عذاب جاویدان با عدالت خدا را نشان دهند و آکویناس هم بر سازگاری عذاب جاویدان و عشق الهی استدلال کرده است. در سنت اسلامی نیز تلاش‌هایی برای طرح بحث از امکان سازگاری عذاب جاویدان اخروی با عدل الهی شده است که از نمونه‌های برجسته و متأخر آن دیدگاه مرتضی مطهری در عدل الهی است. در این مقاله، استدلال می‌کنم که گرچه همة این استدلال‌ها میزان قوت و ضعفشان یکسان نیست، همة آن‌ها در پاسخ اخلاقی موجه به اشکال‌های طرح‌شده، ناکام می‌مانند.

آیا این عادلانه است کـه عقوبت گناه از نظر کیفیت و شدت و طول مدت آن بسیار بـدتر، شـدیدتر و طـولانی تـر از خود گناه باشد؟ اگر قرار باشد کسی بـه سـبب انجـام گنـاهی محـدود بـه صـورت ابـدی و پایان ناپذیر، آن هم به شدیدترین وضع ممکن مجازات شود، آن گاه تکلیف عشق و عدالت الهی ، که از مهم ترین اوصاف الهی اند، چه می شود؟ اشکال های اخلاقی به عذاب و عقاب ابـدی سـتمکاران از سـوی خـدا معمـولا بـه دو شکل در تاریخ اندیشة دینی بروز داشته اند. مریلین آدامز بر این باور است که خداباوران برای این که نشان دهند کـه خداونـد در عذاب ابدی گناهکاران عادل است ، باید بتوانند نشان دهند که خداوند بـا هـیچ گناهکـاری بهتر از آن نیز رفتار نمی کند که سزاوار او است چراکه بدون در نظر گرفتن این شرط ، خدا می تواند با گناهکاران بهتر از استحقاقشان رفتار کند و آن ها را به دوزخ نفرستد یا مجـازاتی متناسب با گناه آنان مقرر ندارد (٤٣٥-٤٣٤ :١٩٧٥ ,Adams). از این رو، چون خدا عدالت مطلق دارد و وعده کرده است کـه از حـق مظلومـان درنگـذرد و جـزای ظالمـان را به تمام بدهد، از رنجی که این تعداد بی شمار افراد یا عناصر طبیعـی ، همچـون حیوانـات ، در طول مدت زندگی محدود خویش برده اند، نیز نخواهد گذشت و از مجموع رنج ایـن همـه انسان این برمی آید که فرد ظالم برای ابد مجازات شود و سیه روزی اش هرگز پایانی نداشته باشد.