خلاصة:
نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان در سال 1294 ه.ش. تشکیل شد. این نهضت در دو مقطع زمانی شکل گرفت. میرزا با وجود دستیابی اش به پیروزی در هر دو مقطع، چندان کامیاب و موفق نبود و نتوانست آن طور که باید از ثمرات آن بهره برداری کند. چرا که در هر دو مرحله به سرعت شکست بر نهضت جنگل سایه انداخت. این شکست ها به یک علت ختم نمی شود. بلکه وجود چندین و چند عامل دست به دست هم داده و نهضت را به شکست منتهی کردند. عوامل دخیل در این جریان به دو دسته قابل تقسیم بندی است؛ یک عامل داخلی و دیگر خارجی، که هر دو اینها نیز به نوبه خود به موارد تشکیل شد اعضای تشکیل دهنده آن از احزابی بودند که از لحاظ مسلک فکری و عقیدتی به جای اینکه تکمیل کننده یکدیگر باشند بیشتر با هم در تعارض بودند. بعد از شکست نهضت جنگل برای دومین بار، میرزا تنها شد و یارانش از اطرافش پراکنده شدند. رشت هامور کارها هم از دستش بیرون رفت. با مرگ میرزا چراغ نهضت جنگل برای همیشه خاموش شد.
ملخص الجهاز:
"حامیان نهضت جنبش میرزا کوچک از طرف گروههای مختلفی چون بازرگانان، روحانیون، زمینداران که خواهـان تغییـرات اجتمـاعی ریـشه ای بودنـد و دهقانـان و کـوه نـشینان گیلانـی بـا افکـار تندروانه (که هدف این گروه الغای بیگاری، انجام اصلاحات در نظـام سـهم بـری و مـصادره 3 اموال زمینداران ضد مشروطه بود) حمایت می شد.
هر چند میرزا با این افراد (منظـور سـران کودتا)در مرحله اول شکل گیری نهضت همکاری داشت اما عمـر نهـضت کوتـاه بـود واگـر هـم اختلاف نظری بود فرصت نمود پیدا نکرد.
حضور نیروهای بلشویکی در نهضت جنگل سران حزب کمونیست و دولت شـوروی در همـان حـالی کـه آمـاده بودنـد از مبـارزات نهضت جنگل علیه تسلط انگلستان در ایران حمایت کنند، امیدوار بودنـد بـه ایـن ترتیـب از حمله نظامی قشون انگلیس در شمال به قفقاز جلوگیری کنند و یا یک راه توافـق سیاسـی بـا ١.
افراد حاضر در این دیدار عبارت بودند از: راسـکولینکوف فرمانـده گـارد شـوروی، سـرگور ارژنیکیدزه کمیسرعالی قفقاز، اعضای کمیته عدالت باکو، میرزا کوچک خـان، حـسن آلیـانی ، گائوک آلمانی ، سعداله درویش ، میرصالح مظفر زاده، اسماعیل جنگلی ، در این دیدار شـرایطی از طرف نمایندگان شوروی مطرح شد: ١- به نام دولت روسیه نباید دخـالتی در امـور ایـران انجام شود.
/ میان شوروی و میرزا بسته شد، دقت کنیم متوجه نکات ریـزی در آن خـواهیم شـد؛ ایـن کـه دولت شوروی خود را مدافع اهداف جنگل می دانست این امر مربوط به زمانی است که هنوز دولت شوروی روابط دوستانه اش را با حکومت مرکزی برقرار نکـرده بـود و بـا اسـتفاده از نهضت جنگل میخواست به اهدافش در ایران برسد و جنگلی ها را مانع خوبی برای دسـتیابی اهداف انگلستان میدید."