خلاصة:
ایران در عصر قاجاریه تحولات جدید و نوظهوری را تجربه کرد. دخالت های بیگانگان، اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی، ناآشنایی بافت سنتی جامعه با مدرنیته و تجدد از عوامل اصلی در انحطاط سیاسی و اجتماعی این دوره شناخته می شود. در این خصوص آشنایی افرادی چون علی اکبر دهخدا با مظاهر تمدن و فرهنگ غرب و همچنین شکل گیری تحولات فکری جدید در میان تحصیل کردگان و روشنفکران جامعه ایران بسیار مهم است. دهخدا با پیوستن به جرگه مشروطه خواهان و با نگارش مقالات و اشعار ، روش منحصربه فردی در مبارزه با مفاسد اجتماعی و بیش از همه مقابله با بی سوادی و ناآگاهی عامة مردم ایران در پیش گرفت. در این مقاله کوشیده شده است، اندیشه های اجتماعی دهخد ا از فعالیت ها و نوشته های دهخدا
استخراج شود. از این رو، هدف پژوهش حاضر بررسی فعالیت ها، اعمال، کنش ها، نوشته ها و مقاله های دهخدا با تکیه و تاکید بر حیات اجتماعی وی است.
ملخص الجهاز:
"در واقـع حیـات اجتماعی دهخدا چیزی مجزا و مستقل از حیات سیاسی و حتی بعضا اقتصادی و فرهنگی نیـست ، به بیان دیگر، می توان گفت این شاخصه ها درهم تنیده و به هم مربوط اند؛ بنـابراین مـی تـوان ایـن اندیشه ها را در چندین گزینه خلاصه و مشخص کرد: آگاهی ، انتقاد، ترقی و تجـدد، آزادی ، حـس ناسیونالیسم و وطن خواهی ، عدالت اقتصادی و دموکراسی اجتماعی .
دهخدا همراه دیگر همرزمان خود به این کمیته روی آورده بود، چون سیاست های کشور و روش مملکت داری را مطابق با اصول آزادی و تجدد و بسیاری از مسائل نو و تازه نمی دیـد و از سوی دیگر فساد و مشکلات عدیدة اجتماعی ، فقر، فلاکت ، جهـل ، بیمـاری ، نـابرابری هـای اجتماعی ، فاصله عمیق طبقاتی و جدایی گسترده میان حاکمان ، دولتمـردان و مـردم عامـه او را متوجه وخامت اوضاع کرد، از این رو بیشتر مبارزات و فعالیت هـای وی و حتـی عـضویت در انجمن های مخالف و منتقد حکومت نیز نوعی انتقاد به حساب می آید.
بـا نگـاهی بـه زندگی و احوال دهخدا می توان فهمید وی بر برخی عوامل و ملاک ها در پیشرفت جامعه ایران بیش از دیگر موارد تأکید و تکیه داشته است ؛ بنـابراین چنـدین شاخـصة مهـم را در تحلیـل و بررسی اندیشه های اجتماعی دهخدا می توان مشخص و خلاصه کـرد؛ آن شاخـصه هـا بـه ایـن قرارند: آگاهی ، انتقاد، ترقی و تجدد، آزادی ، حس ناسیونالیسم و وطن خواهی ، عدالت اقتصادی و دموکراسی اجتماعی ."