خلاصة:
خوارج از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم و در زﻣﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﯽ (ع) ﺑﺎ ﮐﺞ ﻓﻬﻤﯽ از دﯾـﻦ، از ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ رﻫﺒﺮی اﻣﺎم ﻋﻠﯽ (ع) ﺧﺎرج ﮔﺸﺘﻪ و ﭼﻨﺎن ﭘﺎ را از داﯾﺮة دﯾﺎﻧﺖ ﺧﺎرج ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐـﻪ اﻣـﺎم زﻣـﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻤﺮده و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎی روﺷﻦ آن ﺣﻀﺮت؛ راه ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ را ﭘﯿﻤﻮده و دﺳـﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮدﻧﺪ. اﮔﺮﭼﻪ آﻏﺎز ﺗﻔﮑﺮ ﺧﺎرﺟﯽﮔﺮی ﺑﻪ دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم (ص) ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻇﻬـﻮر و ﺑﺮوز اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در دوران اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ (ع) و در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨـﮓ ﺻـﻔﯿﻦ و ﻣـﺎﺟﺮای «ﺣﮑﻤﯿـﺖ» رﻗـﻢ ﺧﻮرد. ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ )ع( در ﺟﻨﮓ ﻧﻬـﺮوان ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠـﯽ ﻗﻠـﻊ و ﻗﻤـﻊ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ در دورانﻫﺎی ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰی ﮐﺮده و ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﺎﺳﯽ دﯾﻦ را ﺑـﺎ ﺑﺎورﻫـﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﻫﺠﻤﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷـﮑﻞ ﮔﯿﺮی ﻓﺮﻗﮥ ﺧﻮارج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ روش ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ- ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ.
ملخص الجهاز:
با وجود آنکه این گروه به دست امام علی (ع) در جنگ نهروان به طور کلی قلع و قمع گردیدند؛ اما در دورانهای بعد نیز شروع به فتنه انگیزی کرده و مبانی اساسی دین را با باورهای نادرست خویش مورد هجمه قرار دادند.
باید توجه داشت اگرچه مخالفتهای سرسختانه این گروه با امام علی (ع) و یاران ایشان، ریشه در تعصبات قبیلهای آنها داشت اما آنچه موجبات بسترسازی برای رشد و گسترش این فرقه را فراهم نمود؛ عدم تفکر عقلانی، معرفت و شناخت ظاهری از دین، غلبه عصبیت بر باورهای دینی و قوانین اسلامی، خرد گریزی و همچنین ستیزه جویی بود.
ظاهرا گروهی که بعدها خوارج نامیده شدند با این نتیجه رسیدند که تلاش آنان بیهوده است و علی (ع) نماینده خود را برای انجام گفتگوهای داوری با نماینده معاویه اعزام خواهد کرد(حسین صابری، 1391: 325- 324).
باید توجه داشت که ابوموسی با علی (ع) میانهای نداشت زیرا در زمان او از امارت عراق افتاده بود ولی معاویه را هم مردی کم علاقه به دین میدانست و شاید میاندیشید که در باقیمانده اصحاب قدیمی پیغمبر که از جمله خود ابوموسی بود؛ اشخاص لایقتر وجود داشته باشد بدین جهت او عبدلله بن عمر را به عمرو بن العاص پیشنهاد کرد اما عمرو نپذیرفت و باز از ابوموسی رأی خواست.
نتیجه خوارج به عنوان گروهی که در طی تحولات دوران خلافت امام علی (ع)؛ شروع به جریانسازی در تاریخ اسلام نمودند، در زمان پیامبر اکرم نیز حضور و بروز داشتند اما نمود عملی و فتنهگریهای آنان در زمان امیر المؤمنین خود را نشان داد.