خلاصة:
استراتژی و مواضع امامان ، با تغییر شرایط ، تغییر می نموده و تابعی از شرایط تاریخی بـوده است .اگرچه این استراتژی ها در ظاهر و سطح مغایرت داشـتند؛ لکـن بـه لحـاظ غایـت و هدف ، یکی بوده اند. دوران امامت امام سجاد (ع ) یکی از مقاطع قابل درنـگ و سرنوشـت ساز در تاریخ اسلام به شمار می رود؛ چرا کـه چنـد صـباحی از واقعـه جانسـوز عاشـورا نگذشته بود و تشـکیلات شـیعه در معـرض فروپاشـی و انهـدام قـرار گرفتـه بـود.یکی از اقدامات مهم ایشان استراتژی و موضع گیری آن حضرت در برابر قیام هـا و شـورش هـای مسلحانه ی زمانه اش نظیر: قیام توابین ، واقعه حره ، قیام عبدالله بن زبیر و قیـام مختـار مـی باشد و این در حالی است که بسیاری وی را متهم به سازش و مصالحه با عمـال حکـومتی وقت می کنند. امام با موضع گیری دوراندیشانه و عالمانه در برابر قیام هـا، رسـالت خطیـر خود در رهبری و هدایت شیعه را به انجام رسانید. وی با استراتژی و موضع بی طرفانـه در مقابل این قیام ها و استفاده از اصل تقیـه (مبـارزه در سـکوت )، هسـتی و تـداوم شـیعه و عاشورا را حفظ نمود و ظرفیت های تحول سیاسی و فرهنگی گسترده ای را بـرای امامـان بعدی و پیروانش فراهم نمود.این جستار بر آن است تا با تکیه بر منابع و داده ها، همچنـین با رویکردی تحلیلی،مواضع امام سجاد را در برابر قیام های یاد شده مورد بررسـی و مداقـه قرار دهد.
ملخص الجهاز:
٢و( حسن ابراهیم حسن ١٣٨٠: ٣٦٠) ابو حنیفه دینوری نیز در کتاب اخبار الطوال از زبان خود مختار به دنیایی بودن حرکـت وی اشاره می کند؛ آنجا که مختار پس از شکست از مصعب به کوفه می گریزد و در کاخ حکـومتی متحصن می شود و نهایتا پس از تنگ شدن محاصره به سائب بن مالـک اشـعری از خواصـش می گوید : « ای شیخ بیا برای دفاع از شرف و نسب خود نه برای دین از حصار بیـرون آیـیم و جنگ کنیم » (دینوری، ١٣٦٦ :٣٥١) مختار در ادامه به سائب بن مالک اشعری مـی گویـد : « به جان خودم سوگند که قیام ما برای دنیا بود زیرا دیدم عبدالملک بن مروان بر شام عبدالله بن زبیر در حجاز مصعب بر بصره ، و نجده بن حروری بر عروض و عبدالله بن خازم بـر خراسـان پیروز شده اند و من از هیچ یک کمتر نبودم اما نمی توانستم به مقصود برسـم مگـر بـا دعـوت مردم به خون خواهی امام حسین » (همان ، ٣٥١) واکنش و برخورد امام در رابطه با عملکرد و قیام مختار از دیدگاه ابن سعد خوشایند نبـوده است ابن سعد می گوید : « فضل بن دکین از عیسی بن دینار موذن ما را خبر داد که مـی گفتـه است از ابوجعفر درباره مختار پرسیدم گفت : علی بن حسین کنار در کعبه ایسـتاد و مختـار را لعن کرد مردی به او گفت : خدایم فدای تو گرداند او را که در راه شما سر بریـده شـد نفـرین ١- شیخ طوسی.