خلاصة:
بناهای مذهبی یکی از اصلی ترین عناصر شکل دهنده شهرهای اسلامی بوده و به عنوان شاخص ترین عنصر معماری، هویت شهر اسلامی را تعریف می کنند. این بناها با توجه به اهمیت مذهبی که دارند، جایگاه ویژه ای را در بافت تاریخی شهرهای اسلامی عهده دار می شوند، به همین خاطر غنی ترین طرح ها و فرم های تزئینی در پوشش تزئینات آجری در مساجد به کار رفته است. درباره روند توسعه هنرآجرکاری در معماری مساجد ایران، اطلاعات ناچیزی موجود است و هنوز آن طور که درخور این هنر گرانمایه است، به آن پرداخته نشده است. بنابراین ضروری است که در این زمینه با توجه به اهمیت آن در معماری ایران، تحقیق و پژوهش بیشتری صورت گیرد.
روش پژوهش در این مقاله از طریق منابع کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی - تحلیلی انجام شده است. هدف این پژوهش بررسی روند توسعه هنر آجرکاری در معماری مساجد ایران از آغاز دوران اسلامی تا پایان دوران ایلخانی با هدف معرفی تزئینات، شناسایی فرم های تزئینی و چگونگی تداوم یا متوقف شدن آن در ادوار بعدی است. همچنین بررسی چرایی عدم توسعه هنرکاشی کاری در معماری بعد از اسلام ایران تا دوره ایلخانان از دیگر محورهای این پژوهش است.
ملخص الجهاز:
"موسویحاجیونیکبر،هنرهایکاربردیدوره اسلامی،ص ١٩٨ ۱۳ مسجدجامع برسیان اصفهان سلجوقی محراب -گنبد-مناره ۱۴ مسجدجامع اردستان اصفهان سلجوقی شبستان جنوبی-گنبد ۱۵ مسجدجامع گلپایگان اصفهان سلجوقی کتیبه هایآجرکاریدرمحراب وسطوح داخلیگنبدخانه ۱۶ مسجدجامع زواره اصفهان سلجوقی کتیبه تاریخ بنا-نمایخارجی-گنبد ۱۷ مسجدبایزیدبسطام سمنان سلجوقی ساختمان آجری-مناره ۱۸ مسجدملک کرمان کرمان سلجوقی ایوان قبله -برج آجری ۱۹ مسجدجامع قزوین قزوین سلجوقی گنبد-ایوان ۲۰ مسجدحیدریه قزوین قزوین سلجوقی مقرنس های آجریدرطاق نماها-تزئینات توپیگچیته آجری ۲۱ مسجدتاریخانه دامغان سمنان سلجوقی مناره الحاقی ۲۲ مسجدجامع دامغان سمنان سلجوقی مناره ۲۳ مسجدجامع کاشان سمنان سلجوقی مناره ۲۴ مسجدجامع سمنان سمنان سلجوقی مناره ۲۵ مسجدجامع ساوه مرکزی سلجوقی شبستان -دهلیز-مناره ۲۶ مسجدجامع ملک زوزن خراسان خوارزمشاهی ایوان غربیباتزئینات تلفیق آجروکاشی-ایوان شرقی ۲۷ مسجدجامع فریومد خراسان خوارزمشاهی ساختمان آجری-آجرکاریدرسردرورودی-ایوان جنوبیوشمالی ۲۸ مسجدجامع گناباد خراسان خوارزمشاهی کتیبه کوفیآجریدرایوان جنوبی-آجرکاریدرنمایایوان جنوبیوشمالی ۲۹ مسجدجامع اشترجان اصفهان ایلخانی سردرمسجددارایکتیبه وتزئینات آجری-مناره ۳۰ مسجدجامع ورامین تهران ایلخانی ساختمان آجری-تزئینات آجریدرایوان جنوبیوشرقی-گنبدخانه مقصوره –سردرورودی ۳۱ مسجدجامع علیشاه تبریز ایلخانی سازه یکپارچه آجری-تزئینات آجریدرمحراب -بدنه بنا-دیوارهایشرقیوغربی-مناره ۳۲ مسجدجامع نطنز اصفهان ایلخانی ازمصالح آجردرقسمت ستون های سردرومناره ۳-تحولات تزئینات آجرکاریدرمعماریمساجدایران ازآغازدوران اسلامیتاپایان دوران ایلخانی ۳-۱-قرن اول ودوم هجری باتوجه به مطالعات وبررسیهایصورت گرفته ،مساجدقرون اولیه اسلامیعموماشبستانیبوده ودر ساخت آن هااکثراازمصالح خشت وستون های چوبی١مانندتنه درخت نخل بهره گرفته میشده است .
مقرنس آجریدرمسجدجامع برسیان ۳-۳-۵-نقوش توپیهای گچیته آجری یکیدیگرازتحولات رخ داده درتزیینات آجرکاریعصرسلجوقی،رواج یافتن نقوشیتحت عنوان توپیهایگچیته آجریاست که دربناهایشاخص این دوره ازجمله مساجدجامع اصفهان ،اردستان ، گلپایگان ،زواره ،برسیان ،قزوین ،قروه ،سجاس وحیدریه قزوین (تصاویر۱۷و۱۸)وهمچنین تداوم آن در ابنیه شناخته شده دوره ایلخانیهمچون مسجدجامع اشترجان ومسجدجامع ورامین دیده میشود."