خلاصة:
تاکنون مقالات ارزشمندی در خصوص ورود نجوم جدید به ایران نوشته شدهاست. مسألۀ اصلی اغلب این پژوهشها، محتوای نسخههای خطیای است که برای اولین بار در این زمینه نوشته شدهاند. در حالی که بسیاری از این نوشتهها، در عمل تأثیر چندانی بر جامعۀ علمی ایران نداشتهاند و نتوانستهاند موجب انتشار نجوم جدید در ایران بشوند. در این مقاله علاوه بر کتابهای نوشته شده، برخی از عوامل اجتماعی این موضوع نیز مطرح شدهاند. تأسیس مدرسۀ دارالفنون و وزارت علوم در دورۀ ناصرالدین شاه و انتشار کتابهای چاپ سنگی از جملۀ این موضوعات است که بنابر دلایلی که در متن مقاله آمده است، به گسترش نجوم جدید در جامعۀ ایرانی سرعت بخشیدند. به همین منظور در بخشی از این مقاله به جایگاه ویژۀ اعتضاد السلطنه و عبدالغفار نجمالدوله در این زمینه پرداخته شده است و موضوع اعزام دانشجویان به خارج از کشور و تأثیر آن بر آشنایی ایرانیان به نجوم جدید مطرح شده است.
ملخص الجهاز:
تأسيس مدرسۀ دارالفنون و وزارت علوم در دورٔە ناصرالدين شاه و انتشار کتاب هاي چاپ سنگي از جملۀ اين موضوعات است که بنابر دلايلي که در متن مقاله آمده است ، به گسترش نجوم جديد در جامعۀ ايراني سرعت بخشيدند.
در سفرنامه اي که ميرزا مصطفي خان افشار منشي ديوان خانه ي تبريز از اين سفر نوشته است ، با دقت مدرسۀ علوم ، اتاق تشريح و بخش هاي مختلف کارخانه ها توصيف شده و بارها در بارٔە ضرورت تحول علمي در ايران سخن گفته شده است (مصطفي خان افشار، برگ ۵٧‐ ٧٠).
اعتمادالسلطنه در کتاب صدر التواريخ (ص ٢١٣) در بارٔە تلاش هاي اميرکبير، چنين مينويسد: ميرزا تقي خان اتابک اعظم ، هرچيز را که باعث ترقي دولت و ملت بود، آن را فراهم ميآورد و چند نفر شاگردان به فرنگستان فرستاد و آنها را موظف ساخت که هريک تحصيل علمي نمايند و به ايران مراجعت کنند و آن شاگردان پس از چندي تحصيل و تکميل به ايران آمده به هريک به علم خود ماهر و استاد شدند و هندسه و زبان و جغرافيا و طب و رياضي و نجوم و نقاشي و مشاقي و ساير فنون نظام را تکميل نموده ، اجازه از معلمين آنجا در دست داشتند.
نجم الدوله در مقدمۀ اين کتاب توضيح ميدهد که طي چند دهۀ گذشته قرار بوده است کتاب هاي نجومي ديگر او (قانون ناصري و آسمان ) نيز چاپ سنگي شوند، اما به دلايل مختلف اين اتفاق نيفتاده است .