دسترسی بافندگان فرش روستایی به نقشه فرش ابریشمی: مطالعه موردی در شهرستان زنجان مقالة

نقشه و آرایه از ارکان اساسی تولید فرش هستند و فاکتورهای مهم و تعیین کننده ای برای محاسبه ارزش مادی و غیرمادی یک فرش به حساب می آیند. تامین و استفاده از نقشه های نوآورانه و تقاضامحور از جمله مسائل مهمی است که بافندگان فرش با آن روبه رو هستند و در تولید، بهره وری و درآمد آن ها تاثیرگذار است. هدف این مطالعه شناخت منابع و شیوه های تامین نقشه فرش ابریشمی برای بافندگان روستایی است. داده ها با استفاده از یک روش شناسی مطالعه موردی از طریق فنون گروه های متمرکز، مصاحبه های نیمه ساختاریافته، نمودارکشی مشارکتی، اسناد و مشاهده گردآوری شدند. مطالعه با 90 خانوار روستایی بافنده فرش ابریشم در 23 روستای شهرستان زنجان و کنشگران بازار در شهرهای زنجان، قم و کاشان انجام شد. بافندگان روستایی به دو شیوهه تولید خویش فرمایی و کارفرمایی به تولید فرش و دریافت نقشه می پرداختند. در شیوه خویش فرمایی بافندگان روستایی با دو حلقه واسط شامل واسطه محلی و واسطه شهری به نقشه دسترسی پیدا می کردند. دسترسی به نقشه در این روش عمدتا غیرمستقیم بود و با مراجعه بافندگان به دلال محلی صورت می گرفت و دلال محلی نیز به مراکز خرید و فروش فرش ابریشمی در شهر زنجان مراجعه می نمود. در دسترسی به نقشه به شیوه کارفرمایی، بافندگان روستایی با سه حلقه واسط شامل واسطه محلی، واسطه شهری و کارفرمایان مواجه بودند. بیشترین مراجعه بافندگان متعلق به مراجعه مستقیم بدون واسطه، به کارفرمایان غیرطراح است. در هر یک از روش های نقشه، اتحادیه فرش روستایی به جای ایفای نقش به عنوان یک تشکل حمایت کننده از بافندگان روستایی، بیشتر به صورت یک واسطه عمل می کند و منافع بافندگان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

بخشی از مطالعة کرمی دهکردی (1394) در استان زنجان نشان داد که زنجیرة تأمین نهاده‌ها از جمله نقشه در چهار حالت صورت می‌گیرد: در حالت اول سرمایه‌گذاری اولیه از جمله تهیة نهاده‌ها بر عهدة کارفرما یا دلال است، فرش بافته‌شده متعلق به دلال است و در ازای بافت فرش مبلغ مشخصی به عنوان دستمزد به فرشباف داده می‌شود. بافندگان نقشة مورد نیاز خود را بر اساس نوع شیوة تولیدی فرش ابریشم به طور متفاوتی تأمین می‌کردند: 1) تأمین نقشه در شیوة تولید خویش‌فرمایی الف) مستقیم (بدون واسطة محلی و شهری) ب) غیرمستقیم در حالت مستقیم، بافنده خود به طراح در داخل استان یا خارج از استان، بسته به نوع نقشه و اندازة فرش، مراجعه می‌کرد و نقشة مورد نظر خود را سفارش می‌داد. در حالت غیرمستقیم، ارتباط با طراحان و دسترسی به نقشه از طریق واسطه‌های شهری صورت می‌گرفت، ولی بسته به این‌که واسطه‌های محلی در آن مداخله کنند یا خیر، شیوة تأمین متفاوت بود؛ در این حالت، بافنده به صورت حضوری یا تلفنی نقشه را از مراکز عمومی خرید و فروش فرش (به ویژه تابلوفرش) و نهاده‌های آن در سطح شهر زنجان، اتحادیة فرش دستباف روستایی یا از مرکز خرید فرش ابریشم (پاساژ شیرمحمدی زنجان) سفارش می‌داد. ولی با بررسی شیوه‌های تأمین نقشة فرش دستباف ابریشمی در شهرستان زنجان می‌توان به این نتیجه رسید که بافندگان در روستاهای شهرستان زنجان به دو شیوة تولیدی خویش‌فرمایی و کارفرمایی فعالیت می‌کنند. Access to designs in this approach was mostly indirect, in that rural weavers demanded and received designs from local dealers who in turn received the designs through the silk carpet market in the Zanjan City.