خلاصة:
بارش از متغیرترین عناصر اقلیمی است. این تغییرات هم در بعد مکان و هم در بعد زمان در قالب اقلیم منطقه رخ میدهد. هدف از این مطالعه، بررسی خودهمبستگی فضایی تغییرات دروندههای بارشهای سنگین و فوقسنگین ایران طی نیم قرن اخیر است. به این منظور، دادههای بارش روزانه با استفاده از 664 ایستگاه همدیدی و اقلیمی طی دوره 1390-1340 استخراج و بهعنوان پایگاه دادهها (دادههای اسفزاری) استفاده شد. بهمنظور دستیابی به تغییرات دروندههای بارش ایران از روشهای زمینآماری، مانند خودهمبستگی فضایی از تحلیل لکههای داغ، آماره گتیس- ارد جی (G*) و از امکانات برنامهنویسی در محیط Matlab و Surfer و GIs بهره گرفته شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد، که کرانههای ساحلی دریای خزر و امتداد دامنههای غربی زاگرس، دارای بیشنه وقوع بارشهای سنگین و فوقسنگین است. الگوی فضایی بارشهای سنگین نشان میدهد، بیشینه الگوی خودهمبستگی فضایی مثبت بارشهای سنگین بهلحاظ مکانی و زمانی باوجود اینکه در دورههای مختلف نوساناتی داشته است، اما بیشتر شامل نواحی غرب، شمال غرب و کرانههای ساحلی دریای خزر میشود. این در حالی است که الگوی خودهمبستگی فضایی منفی بارشهای سنگین بیشتر مربوط به نواحی مرکزی و لکههایی از شرق کشور بهویژه زابل است. الگوی بارشهای فوقسنگین مشابه بارشهای سنگین است. با این تفاوت که از گستره مکانی آنها کاسته شده است.
ملخص الجهاز:
بعضی از دانشمندان هم بارش 60 میلیمتر را آستانۀ بارش سنگین و 100 میلیمتر را آستانۀ بارش فوقسنگین میدانند (جنسا و - Chen - Kato - Dimitrova - Alexander - Changnon - Groisman - Peterson همکاران، 2001: 43-57)، با وجود این، در هر منطقه متناسب با میانگین بارش سالانه آستانهها ممکن است متفاوت باشد؛ برای مثال منطقۀ شمال ایران با میانگین بارش نزدیک به 1800 میلیمتر، ممکن است بارش 20 میلیمتری در این منطقه یک بارش عادی باشد، اما همین مقدار در نواحی شرقی ایران با توجه به میانگین بارش 70 میلیمتری ممکن است منجر به سیلاب و خسارات زیادی شود؛ بنابراین، در آستانۀ بارشهای سنگین و فوقسنگین علاوه بر جنس خاک، شرایط توپوگرافی منطقه هم مؤثر است.
هسته بیشینه دیگر، اما با تعداد روزهای کمتر در مازندران (ساری) مشاهده میشود و به سمت گرگان و شمال شرق کشور از فراوانی وقوع بارشهای سنگین این منطقه کاسته شده است (شکل 1).
توزیع مکانی بارشهای سنگین و فوقسنگین در دورۀ اول (1360-1350) بیانگر فراوانی بیشتر در سواحل جنوبی دریای خزر، در امتداد کوه زاگرس با جهت شمال غرب به جنوب شرق، نواحی شمال غرب و غرب و همچنین شمال شرق کشور است.
نتایج حاصل از تحلیل الگوی فضایی Hotspot بارشهای سنگین بیانگر این است که بیشینه وقوع بارشهای سنگین به لحاظ مکانی و زمانی با وجود اینکه در دورههای مختلف دارای نوساناتی بوده است، اما بیشتر شامل نواحی غرب، شمال غرب و کرانههای ساحلی دریای خزر میشود.