خلاصة:
کتاب «شرح التعرف لمذهب التصوف»، اثر مستملی بخاری، ازجملة نخستین آثار صوفیانة فارسی است که صبغة کلامی، ابعاد عرفانی و صوفیانة آن را تحتالشعاع قرار داده است. علیرغم جایگاه بلند این اثر در میان متون طراز اول متصوفه، تاکنون دربارة مبانی اعتقادی و جوانب کلامی آن پژوهش درخورِ اعتنایی به سامان نرسیده است. در این مقاله نشان دادهایم که وجهة نظر کلامی مؤلف و طرز استدلال و استنتاج وی در موارد متعدد -برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میرسد- با مبانی و معتقدات اشاعره قابل انطباق نیست و قراین و شواهد گونهگون متنی، تأمل در جغرافیای تألیف کتاب و غلبة اعتقاد به مبانی و معتقدات کلامی ماتریدیه، در میان علمای ماوراءالنهر، مؤید آن است که مستملی در تألیف کتاب خویش، در عین استقلال رأی، از دیدگاه کلامی ماتریدیه بیش از اشاعره متأثر بوده است.
ملخص الجهاز:
"پیشینۀ تحقیق تا به اکنون بررسی ابعاد کلامی کتاب «شرح التعرف » چنـدان در دایـرة توجـه محققـان قرار نگرفته است ، تا آنجا که جستجوی ما نشان می دهد پیش از این ، تنهـا دکتـر حسـن انصاری، عضو هیئت علمی مؤسسۀ مطالعات عالی پرینستون ، در یادداشت هـای شخصـی خود با عنوان «ناگفته هایی دربارة کتاب شرح التعرف لمذهب التصوف ، تـألیف مسـتملی بخاری و سهم مهم آن در کلام ماتریدی »، به جایگاه مهم این کتاب در میان آثار مربوط به مکتب ماتریدی اشاره کرده و آن را در شمار نخستین آثاری معرفـی کـرده اسـت کـه بعد از آثار ابومنصور ماتریدی در زمینۀ کلام اهل سنت و جماعت ماوراءالنهر در دسترس قرار دارد و ازاین رو حتی بر آثار ابوالیسـر بـزدوی و ابـوالمعین نسـفی و صـفار بخـاری و لامشی و علاء الدین الأسمندی تقدم دارد.
او برخلاف نظر اشاعره بر این اعتقاد اسـت کـه : صفات افعال خداوند مانند تکوین ، تخلیق و ترزیق از صفات ازلی اوسـت ؛ صـفات خبـری خداوند در معنی حقیقی آنها به کار نمیروند و باید تأویل یا تفویض گردند؛ متعلق بصـر، تنها مبصرات و متعلق سمع ، تنها مسموعات است ؛ ایمـان عبـارت از تصـدیق بـه قلـب و اقرار به زبان است ؛ ایمان ، افزایش و کاهش نمی پذیرد؛ اسـتثنا در ایمـان جـایز نیسـت ؛ ایمان و اسلام یکی است ؛ ایمان مقلد بدون اشکال است ؛ اختیـار و اراده در افعـال انسـان نقش زیادی دارد و انسان در اعمال خود به هیچ وجه مجبور نیسـت ؛ و خداونـد کـافران را مانند مؤمنان در دنیا صاحب نعمت نموده است ."