خلاصة:
چهارباغ در مقام منظر و سبکی معمارانه است که در پرتو نگرة دینی ـ معرفتی ایرانی مسلمان در عهد صفوی به بلوغ و جلوهای مثالزدنی دست مییابد. چهارباغ در ارتباط با مفهوم بهشتهای چهارگانه قرآن کریم، نقل و سیره ائمه معصومین: و توجه ویژه به سنت اسلامی و گرانقدر وقف در دوران صفوی آینهدار معماری اسلامی است. دقت نظر در این منابع و جهان ادبیات، حکمت و عرفان آن دوره، دقایق معنوی و حکمی مفهوم بهشت قرآنی در زمانه صفوی و زمینه سنتهای شیعی با مفهوم چهارباغ به زیبایی گرهخورده، درنتیجه همین پیوند مقدس، چهارباغ دوران صفوی آینه تمام نمای طرح و ایدهای معرفتی و جلوهای بهشتیسا از هنر مکتب اصفهان است؛ اصفهانی که به مدد چهارباغهای زیبا و بهشت گونهاش به باغ شهری بهیادماندنی بدل میشود. پژوهش حاضر، با رویکرد تحلیلی و توصیفی و به روش کتابخانهای به بررسی معماری سبک چهارباغ در دوران صفوی میپردازد؛ این پژوهش با پیجویی در آیات و روایات و همچنین دیگر گزارههای حکمی، معرفتی، دینی، ادبی و... به رصد کردن دقایق معرفتی ـ دینی چهارباغ در دوران صفویه میپردازد.
ملخص الجهاز:
ازاینرو چهارباغ صفوی، فارغ از ابعاد زیبا شناسانه، معمارانه و جلوههای بدیع طبیعت، به دلیل ابعاد معنا شناسانه نیز از اهمیت شایانی برخوردارند و این پژوهش اهتمامی در راستای شناخت بیشتر سبک چهارباغ و رصد کردن گزارههای دینی ـ معرفتی در معماری دوران صفویه است.
بهشت واژهای است که دقیقا با مباحث آخرتشناسی ادیان ابراهیمی 10 ارتباطی مستقیم دارد؛ اما از منظر منابع اسلامی (آیات و روایات) این تطابق معنایی بسیار ویژه است؛ چراکه باغهای زمینی به باغ بهشت آسمانی مانند شدهاند.
در نثر سبک مصنوع اصفهان، بسیار با عباراتی روبرو میشویم که باغ به جنت و فردوس و خلد برین تشبیه شده و سایر زیباییهای جهان نیز گاه مستقیم به بهشت و گاه با تشبیه به باغی بهشتآسا و عناصر آن (گل و درخت و آب و) به بهشت آسمانی منسوب شدهاند؛ یعنی در مرتبه اول باغ زمینی (مشبه) به باغ و جنت آسمانی (مشبهبه) تشبیه شده؛ در مرتبه دوم پس از مرحله اینهمانی؛ هر زیبایی و لطافتی به باغ و فردوس الهی تشبیه شده است و اینچنین گویی تمام زیباییهای حسی بهواسطه ـ حضور باغ ـ به زیباییهای معنوی، ازلی و آسمانی و منسوب میشود.
نتیجهگیری به نظر میرسد از سویی عطف توجه منابع اسلامی (قرآن کریم و روایات) بر چهارباغ بودن بهشت آسمانی و از سوی دیگر جهانبینی حکمی و معرفتی فیلسوفان و اهل معرفت و عرفان همه و همه بر ذهن و ضمیر ادیبان، معماران و هنرمندان مسلمان تأثیر گذاشته و ذیل حاکمیت دینی در دوران صفویه معماری سبک چهارباغ با تمام دقایق حکمی و معرفتی خود جلوهگر شد و تصویر مثالی چهارباغ در آینهوارگی چهارباغ بهشتی بر زمین نقش بست.