خلاصة:
در مواجهه با واقعیت کثرت ادیان، سؤالاتی ناظر به حقانیت، نجاتشناسی و اصول اخلاقی تعامل با پیروان دیگر ادیان ایجاد میشود. پاسخهای دینپژوهان در این باره در سه دسته نظریۀ «انحصارگرایی»، «شمولگرایی» و «کثرتگرایی» قرار میگیرد. کشف موضع دین اسلام ـ دومین دین بزرگ جهان که ادعای خاتمیت و عمومیت دارد ـ تأثیرات نظری و عملی مهمی دارد. در همین راستا، این پژوهش، با عطف نظر به قرآن ـ بهعنوان متن مقدس مسلمانان ـ و از رهگذر بررسی آرای یکی از برجستهترین مفسران و فیلسوفان شیعه: سید محمدحسین طباطبایی، در تفسیر گرانسنگ المیزان، با روش توصیفی ـ تحلیلی سعی در تبیین نمونهای از رویکردهای دروندینی به کثرت ادیان دارد. نگارنده، پس از اشارهای به کلیات و اهمیت مسئله، تصویری از نظریههای مطرح در مواجهه با کثرت ادیان ارائه و آرای علامه را ناظر به آنها بررسی کرده است. نتیجۀ تحقیق این است: دین حق از نظر علامه برابر است با «تسلیم و سرسپردگی نسبت به حق»، راه و سنتی فطری و الهی که با وجود داشتن ماهیتی واحد، در اعصار مختلفِ تاریخی، بسته به تکامل استعداد انسانها در قالب شرایعی جلوهگر شده است، که دارای سیری تکاملی از نقص به کمال و از اجمال به تفصیل است. جلوۀ کنونی دین حق از نظر علامه منحصر در شریعت محمدی است که آخرین، کاملترین و جامعترینِ شرایع میباشد. این مدل حقیقتشناختی را میتوان «انحصارگرایی تشریعی ـ تشکیکی» نامید. علامه بر این مبنا نجات را منحصر در تبعیت از این شریعت دانسته ولی پیروان دیگر ادیان را نیز در صورت عدم تقصیر مشمول نجات میشمارد
ملخص الجهاز:
(ریچاردز، ١٣٨٤: ٣٧-٣٨) کثرت گرایی دینی را میتوان پیامـد پروتستانتیسـم لیبـرال دانسـت کـه چهـار ویژگی اصلی دارد: نخست ، قبول و انجام تفاسیر غیرمتعارف از کتـاب مقـدس و تعالیم مسیحیت برای گسترده کردن دایرة نجات به غیرمسیحیت ، دوم ، تردیـد در براهین برتری مسیحیت ، سوم ، توسل به تسامح و رد تعصب در اصول اخلاقی، و چهارم تأکید بر عوامل مشترک ایمان شخصی و توجه بـه بـاطن و بـینهایـت در مقابل توجه به نمودهای ظاهری دین ، مانند شریعت ، مراسم و عقاید دینی.
انحصارگرایی دینی با بررسی انواع مختلف این دیدگاه شاهد دو مؤلفۀ مشترک بین آنهـا هسـتیم : نخست ، باور به اینکه تنها اعتقادات یک دین به صحیح است ، بـه نحـوی کـه بـا عقاید دیگـر ادیـان ناسـازگار و غیرقابـل جمـع اسـت ، و دوم ، منحصـر دانسـتن رستگاری و نجات تنها در یک مذهب .
(طباطبایی، ١٣٧٤، ج ١٠: ٩٠- ٩١) در همین راستا و با استفاده از آیۀ ١٣ سورة شوری، علامه شـریعت حضـرت / / محمد را، بنا بر یک احتمال ، مساوی مجموع وصیت های خداونـد متعـال بـه حضرت نوح ، ابراهیم ، موسی و عیسی به علاوه وحیهایی که به خـود آن جنـاب شده است میداند و بر اساس احتمال دیگر، آیه را کنایه از این تفسیر میکند کـه تمام شرایع قبلی و اسلام ، در واقع و از نظر لب ، دارای حقیقتـی واحدنـد امـا در امت های مختلف ، به دلیل استعدادهای متفاوت آنان ، دسـتورات مختلفـی تشـریع 1 شده است .