خلاصة:
مصیبت نامه عطار نیشابوری در جهت تبیین آموزه های عرفانی و با هدف اتصال به ذات الهی، برپایه رمزهایی بنا شده است که گاه ازسوی پیر طریقت و گاه از زبان مستقیم خود عطار رمزگشایی می شوند. در نظریه عطار همه کائنات آسمان و زمین حامل رمزهای متعالی هستند که می توان آن ها را در سه دسته طبقه بندی کرد: دسته اول رمزهای طبیعی اند که شامل جماد، نبات، حیوان و حتی کائنات آن جهانی می باشند. در این دسته آفتاب و دریا به عنوان رمز جان الهی از متعالی ترین رمزها محسوب می شوند. دسته دوم رمزهای انسانی هستند که پیامبران در مقام راهبران حقیقی طریقت، سالک را برای فنای کلی به محضر اکمل کاملان یعنی مقام پیامبر خاتم(ص) راهبری می کنند. دسته سوم رمزهای معنوی اند که در درون انسان پنهان اند و درعین حال که سویه بیرونی ندارند، حامل معانی رمزی می باشند. در این مقاله سعی می شود که با بررسی گستره رمزهای مصیبت نامه در سه سطح یاد شده، مفاهیم عرفانی نویی را در حوزه نظریات عرفانی عطار بازنمود و برخی مراحل طریقت را در پس رمزهای سه گانه تبیین کرد.
ملخص الجهاز:
عطار ابتدا از نگاه سالک و بار دیگر از زبان پیر، دریا را به عنوان مخلوقی طبیعی رمز صفتی متعالی قرار میدهد تا به بیان این آموزه بپردازد که لازمۀ درک عظمت الهی، درک ظرفیت لازم برای سلوک است و سالک باید همواره با قدم شوق در مسیر الهی گام بردارد: پیـــر گفـــتش بحـــر صـــاحب مشـــغله هســت ســر تــا بــن مثــال حوصــله نـــوش کـــرده آب چنـــدان در طلـــب مانده شـوق قطـره ای را خشـک لـب هـــر کـــرا ســـیرابیای بایـــد تمـــام چـــاره نیســـت از تشـــنگی بـــر دوام (عطار، ١٣٨٦: ٣٨١٠- ٣٨٠٨) دریا به عنوان پدیده ای طبیعی و زمینی در انتهای طریقت و در مقالت چهلم ، رمز معنای دیگری قرار میگیرد که سرچشمۀ تعالی و همۀ رمزهای معنوی است .
ازین رو عطار از زبان سالک کارکردی همه جانبه برای باد قائل است که از ازل تا ابد را شامل میشود و کارکردهای او را از زمین تا ملکوت برجسته میسازد: هم تو را لطف است و هم قوت بسی قوتم ده ، پس به لطفم کن کسی تو بسی گردیده ای گرد جهان بوی جانانم به جان من رسان (عطار، ١٣٨٦: ٣٢٦١- ٣٢٦٠) نبات از میان جماد ( بیت ٣٩٥٤) و نبات که به ترتیب رمز افسردگی، و رمز کاملان و دیوانگان ١ هستند، به دلیل معنای رمزی ویژه ای که «نبات » در مصیبت نامه دارد، این پدیدة طبیعی مورد توجه قرار گرفته است .