خلاصة:
تاریخ تصوف اسلامی شامل دو دوره کلی پیش از ابن عربی و پس از اوست. این دو دوره دارای تفاوت های بنیادین در موضوع، زبان و هدف و غایت می باشند. یکی از موارد مهم اختلاف، تفاوت در معنا و جایگاه اصطلاحات تصوف است. در این مقاله به یکی از مصادیق این تفاوت یعنی بحث مهم «تجلی» پرداخته می شود. در عرفان دوره اول (عرفان عملی)، تجلی در بعد معرفت شناسی و در ضمن سلوک تعریف می شود. در عرفان دوره دوم علاوه بر جنبه معرفت شناسی، تجلی در ساحت هستی شناسی (قوه نظری و کیفیت رابطه خدا و انسان و جهان هستی) در قالب مفاهیم فیض اقدس و مقدس مطرح می شود. در این نوشتار، متون مهم عرفانی از آغاز تالیفات عرفانی یعنی قرن چهارم تا قرن هشتم مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. در عرفان عملی، تجلیات الهی در تعیین مرتبه سالک و در بروز احوال عرفانی در سیر الی الله و رسیدن سالک به منازل فنا و توحید نقش برجسته ای دارند. در این پژوهش، انواع تجلی و نقش آن در مراحل سیر و سلوک بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
در عرفان عملی تجلی به سه نوع اصلی تجلی افعالی و صفاتی و ذاتی تقسیم میشود که هر کدام در رسیدن سالک به مقصد نهایی سلوک مؤثر است ، اما در دیدگاه ابن عربی، تجلی برای تبیین نظام هستی و تقسیم حضرات و مراتب وجود نقش دارد.
بنابراین ، مفهوم تجلی دو بعد اساسی دارد: بعدی در معنای فیض و وجودبخشی برای تبیین نظام هستی از دیدگاه وحدت وجود که در عرفان ابن عربی و پیروان او مطرح است و بعدی در معنای جلوه کردن حق بر دل سالک که به گونه های مختلف در سیر باطنی صوفی به سوی حق نقش برجسته ای دارد.
این بعد از تجلی و انواع آن در مسیر سلوک برای سالک نتایجی حاصل میکند؛ ازجمله موجب بروز احوال عرفانی میگردد؛ همچنین در رسیدن سالک به منزل فنا و توحید نقش مهمی دارد که نهایت سیر إلی الله محسوب میشوند.
این پژوهش بر آن است تا با بررسی بعد معرفت شناسی مفهوم تجلی در دورة اول عرفانی، نشان دهد همچنان که تجلی با معنای خاص وجودشناختی خود در مکتب ابن عربی نقشی اساسی دارد، در عرفان عملی نیز در مراتب و مقامات سیر و سلوک کارکردی بنیانی دارد و میتواند تغییر در مبانی دو دورة عرفانی را تبیین کند.
عارف در سیر الیالله هنگامی که در ابتدای راه است تجلی افعالی نصیب او میگردد و در مرتبۀ بالاتر با مجاهده و کوشش بیشتر، تجلی صفات برای او حاصل میشود و هنگامیکه در انتهای سلوک قرار می گیرد، با تابش تجلی انوار ذات ، مستغرق دریای حق میشود و این مقام کاملان است .