خلاصة:
صدرالمتالهین از دو منظر هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی به تفسیر و تبیین فلسفی مفهوم قرآنی تبدل زمین و آسمان پرداخته است. در تفسیر او از آیة 48 سوره مبارکه ابراهیم (ع) به مسالة تبدل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر از زوایای گوناگونی نگریسته شده است. در برخی از عبارات او حرکت جوهری علت و منشاء تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر معرفی شده است و در برخی دیگر تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر بر مبنای رجوع و بازگشت همة موجودات به اصل خود بعد از زوال و نابودی صورت طبیعی و وجود عنصری آن‌ها تفسیر و تبیین شده است. اضافه بر این دو، در تبیین و تفسیری متفاوت، تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر به معنی تبدیل آن‌ها در چشم انسان کامل از طریق ظهور ملکوت و مثال زمین و آسمان در عالم وسیع خیال معرفی شده است.
Sadr al-Dīn Shīrāzī (Mullā Sadra, 1569-1640), composed philosophical commentaries on the Qur’ānic concept of the ‘transformation of the Earth’ through epistemological and ontological approaches. In fact, Sadr al-Dīn composed a rich, multi-faceted commentary, dealing with relevant philosophical issues, on the following Qur’ānic verse about the transformation of Heavens and the Earth: ‘One day the Earth will be transformed into a different Earth, and so will be the Heavens, and (men) will be marshalled forth, before Allah, the One, the Irresistible’ (Q 14:48). In certain parts of his work, Sadr al-Dīn makes use of the principle of ‘substantial motion’ (al-harakat al-jawhariyya) to explain the transformation of the Heavens and the Earth (referred to in Q 14:48), but in some other passages, he considers the same transformation as a result of the final return of all existing things to their divine origins. Besides that, Sadr al-Dīn regarded the possibility of the occurrence of this transformation in the sight of the ‘Universal Man’ (al-insān al-kāmil), when the ‘eternal Ideas’ of the Heavens and the Earth come to be manifested in the ‘imaginal realm’ of both the soul and the universe.
ملخص الجهاز:
در برخی از سخنان او حرکت جوهری علت و منشأ تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر معرفی شده است و در برخی دیگر تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر بر‌مبنای رجوع و بازگشت همة موجودات به اصل خود بعداز زوال و نابودی صورت طبیعی و وجود عنصری آن‌ها تفسیر و تبیین شده است.
ملاصدرا باتوجه‌به این دو مقدمه، یعنی تبدیل زمین و آسمان به جواهر عقلی از‌یک‌سو و نور بودن عقل ازسوی‌دیگر، در تفسیر دیگری از آیة موردبحث، تبدل زمین و آسمان را به‌معنی تبدیل آن‌ها به زمین و آسمانی روشن و تابنده دانسته است.
در این تفسیر علت تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر حرکت جوهری موجودات عالم طبیعت یا تبدیل آن‌ها از صورتی به صورت دیگر نیست، بلکه علت آن تحول درونی انسان معنوی است که بر‌اثر آن موجودات عالم طبیعت ازجمله زمین و آسمان به زمین و آسمانی ملکوتی تبدیل و متحول می‌شوند، چنان‌که در قرآن کریم درمورد حضرت ابراهیم (ع) چنین بیان شده است: و کذلک نری إبراهیم ملکوت السموات و الأرض و لیکون من الموقنین: و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جملة یقین‌کنندگان باشد (انعام: 75).
همان‌گونه‌که در این عبارت مشاهده می‌شود، ازنظر ملاصدرا تبدلی که در آیة موردبحث به آن اشاره شده می‌تواند در عالمی تحقق پیدا کند که به آن عالم خیال گفته می‌شود.
هم‌چنین در تفسیر هستی‌شناختی، تبدل زمین و آسمان به‌معنی رجوع و بازگشت زمین و آسمان به حقیقت مثالی و ملکوتی خود پس‌از زوال صورت طبیعی و جسمانی آن‌ها دانسته شده است.
(
, 
, 
)
