خلاصة:
آیکون، یا آیکونوگرافی امروزه یکی از روش های تحقیقاتی معتبر در زمینه ی مطالعات تصویری قلمداد می شود. در قرن بیستم این مطالعات نظام مند به صورت یک دانش مستقل و آکادمیک ارائه می شود. این جریان که در قرن شانزدهم توسط سزار ریپا آغاز شد، با شخصیت هایی همچون دیدرو، دیدرون، مال، واربورگ و پانوفسکی تداوم و تکمیل شد. آیکونوگرافی شاخه ای از علم آیکونولوژی است که در آن مطالعات بر روی یک نمونه تصویری در بستر گسترده ای از تاریخ، فرهنگ، هنر و مناسبات اجتماعی صورت می پذیرد. در این مقاله بر اساس رویکرد پانوفسکی به بررسی نگاره ای از معراج نامه شاهرخی متعلق به مکتب هرات(قرن 9 هـ.ق) با عنوان ظاهر شدن فرشته ی جبرئیل در اندازه ی واقعی خود می پردازیم. در آیکونوگرافی، نگارگری ایرانی اسلامی در عصر شاهرخ شاهد تحولاتی جدی در نگارگری با موضوعات هنری در حوزه ی دینی و مذهبی هستیم. مضامین دینی، در نگارگری ایرانی جان تازه ای به خود می گیرد، که توسط رویکرد آیکونوگرافی قابل ادراک می باشد؛ چرا که نگارگر دینی دوره ی شاهرخ عمدتا به ارائه ی تصاویر حسی و با مفاهیمی دینی، عقیدتی و به سفارش حاکمان وقت ارائه می دهد. برای درک بهتر نگاره های معراج نامه ی شاهرخی کاربست سه مرحله ای پانوفسکی که شامل رویکرد توصیفی(فرمی)، تحلیلی و تفسیری است به خوبی موثر واقع شده. در این مقاله با بررسی این نگاره از نسخه ی معراج نامه ی شاهرخی به مدد همین سه رویکرد و روند تفسیری، سعی در پاسخ به این مسئله است که، در این نگاره چه بیان های تصویری از دیدگاه آیکونوگرافی وجود دارد؟ تا ضمن درک موضوع و مضمون اثر و همچنین پی بردن به معنی لایه های درونی یک اثر، به طور علمی و صحیح به شناخت درستی از شکل گیری یک اثر هنری و مقصود خالق اثر، در یک دوره ی تاریخی، دست یافت.
ملخص الجهاز:
(کيپنبرگ ، محمدي،١٣٧٢، صص ١٤٧-١٣٩) / تصوير ١ : ظاهر شدن فرشته ي جبرئيل در اندازه ي واقعي خود، نگاره شماره ي ٣٣ معراج نامه تيموري، (شايسته فر، مهناز(١٣٨٥)،انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامي،تهران ) شمايل نگاري پيامبر اسلام در نگارگري اصولا يکي از ويژگيهاي هنر اسلامي و نگارگري ايراني ترسيم موضوعاتي است که مربوط به رويدادها و وقايع صدر اسلام و داستانهاي مربوط به سيره و زندگي وجود مقدس پيامبر(ص ) و ائمه اطهار است .
بنا بر گفته ي نويسندگان اهل فن ، محمد(ص ) زماني از جبرئيل خواست تا صورت حقيقي خود، همان صورتي را که در بهشت دارد، به او نشان دهد؛ جبرييل در پاسخ گفت که پيامبر خدا قادر به تحمل چنين تصويري نخواهد بود، اما محمد(ص ) پافشاري کرد و جبرييل همانطور که از کوه هاي عرفات فرود مي آمد و تمام فضا را از شرق به غرب پر مي کرد، بر او ظاهر شد، در حالي که سرش به بهشت مي رسيد، پاهايش بر زمين بود و رنگ بال هايش درخشندگي کورکننده اي داشت .
(شين دشتگل ،١٣٩١، ١٤١-١٤٠) ١- رويکردتوصيفي(فرمي) نگاره ي فرشته جبرئيل در اندازه ي واقعي در اين نگاره (تصوير ١)، همانند اکثر تک نگاره هاي معراج آسمان همچنان آبي لاجوردي است ، فضاي کمي براي نمايش آسمان وجود دارد.