خلاصة:
آرای میرداماد در بحث اراده الهی را میتوان در سه بخش طرح کرد: (1) معناشناسی، (2) وجود شناسی و (3) تفسیر روایات دالّ بر فعلی بودن صفت اراده. در حوزه معناشناسی، با استناد به ادلهٔ نقلی و عقلی، او قائل به تفاوت میان اراده الهی و انسانی شده و اراده الهی را «علم به نظام اکمل و عنایت به تحقق آن» تعریف کرده است. در ساحت وجودشناسی، و بحث از ذاتی یا فعلی بودن صفت اراده، میرداماد ادلهای بر ذاتی بودن آن بیان کرده و به دنبال آن به مصاف دیدگاه کلینی در باب نفی اراده ذاتی در حق تعالی و نقد آن رفته است. در مقام سوم، میرداماد سعی در تبیین عدم تنافی دیدگاه خود با احادیث و روایات دال بر صفت فعل دانستن اراده و حادث بودن آن دارد. بدین منظور وی اراده را به دو اطلاق در نظر میگیرد، نخست معنای مصدری که اراده بدین معنا سازگار با ذات الهی و به معنای احداث و ایجاد شیئی است، و گاهی نیز مقصود از اراده معنای فعلی است که همان فعلی است که فاعل آن را ایجاد میکند و در روایات اراده در این معنا منتزع از مقام فعل بوده و حادث است.
ملخص الجهاز:
"از این رو خداوند در مقام ذات خویش واجد همۀ صفات کمالی از جمله اراده است ، و تعریف صفت اراده با معنای امکانی مستلزم تعدد جهات و کثرت در ذات اوست ، امری که میرداماد خود نیز آن را نمی پذیرد.
به عبارت دیگر، مرضی بالذات بودن خیرات به معنای تعلق ارادٔە ذاتی خداوند به آنهاست ، در نتیجه خداوند در مقام ذات خویش عالم به همۀ اشیاء است و طبق علم خویش اراده به ایجاد آنها میکند.
طبق این آیه ، علم باید صفت ذاتی و غیرزائد خداوند باشد تا علیم بودن به حسب مقام ذات و بالاتر از همۀ عالمان بودن صدق کند در منطق قرآنی، این کلام اختصاص به صفت علم ندارد و در مورد سایر صفات الهی مانند اراده نیز جریان می یابد (میرداماد ۱۳۶۷، ٣۲۴).
همچنین به اطلاقی دیگر، اراده مشترکا به دو معنا اطلاق می شود: کیفیت نفسانی، که اراده در این معنا در مقابل کراهت است ، یعنی هنگام تصور شیئی ملائم و بعد از تردید در انجام یا عدم انجام آن ، یکی از دو طرف انجام دادن یا انجام ندادن آن ترجیح داده می شود، که اطلاق آن به خداوند صحیح نیست ، زیرا خداوند در انجام فعلی دچار تردید نمیشود و کیفیت نفسانی نیز ندارد؛ ارادٔە الهی، به گونه ای که علم خداوند به نظام خیر سبب صدور آن گردد.
همچنین اراده و تبعیتی مانند افعال اختیاری انسانی نیست ، زیرا انسان افعال خویش را با قصد و ارادٔە زائد انجام می دهد، به گونه ای که تحقق طرف دیگر نیز محتمل است ، در حالی که خداوند دارای علم و ادراک است و علم او عین ذات اوست ."