خلاصة:
در حکومت اسلامی _ شیعی، هر نوع سند شرعی باید تحت اجتهاد فقها و حکّام شرع و کاتبان امور شرعی نگاشته می‌شد. ازاین‌رو، ارزش و اعتبار شهادت که به عنوان بیّنه‌ای شرعی مورد تاکید فقها قرار داشته، با گذشت زمان همواره ثابت مانده است.استشهادنامه‌ها، یکی از انواع اسناد شرعی هستند که اگر به گونه‌ای علمی و با کمک دانش و فن سندشناسی مورد بررسی قرار گیرند، می‌توانند برای فهم زندگی و تعاملات اجتماعی، اقتصادی و حقوقی جوامع انسانی پیشین مفید واقع شوند.این‌گونه اسناد، با هدف درج شهادت گواهان، به عنوان یکی از دلایل اثبات دعوی نگاشته شده‌اند و زبان ادبی خاصی دارند که با واژگان فقهی _ حقوقی عجین است.پژوهش حاضر به لحاظ ماهیت تاریخی خود، پژوهشی توصیفی _ تحلیلی است و هیچ‌گونه پیشینه تحقیقی ندارد. داده‌های لازم نیز از طریق بررسی اسناد و منابع گردآوری شده‌اند. از آن‌جا که در عرف قدیم، استشهادنامه را علاوه بر نام متداول آن، محضر نیز می‌نامیدند، پس از بیان کاربرد متفاوت واژه محضر در متون کهن، سه محضر مهم تاریخی ذکر شده و اصول و شیوه‌های نگارشی، زبانی و مضمونی آنها مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.
ملخص الجهاز:
"از آن‌جا که در عرف قدیم، استشهادنامه را علاوه بر نام متداول آن، محضر نیز می‌نامیدند، پس از بیان کاربرد متفاوت واژۀ محضر در متون کهن، سه محضر مهم تاریخی ذکر شده و اصول و شیوه‌های نگارشی، زبانی و مضمونی آنها مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است .
حسن قاضی طباطبایی در این‌باره می‌گوید: محضر نیز در عرف متقدمین، به معنای سجل و فتوی‌نامه و استشهادنامه و صورت‌مجلس و محل حضور و آمدوشد مردمان آمده و جمعش محاضر است و قدما این کلمه را با فعل بستن و کردن و نوشتن در آثار خود آورده‌اند و مکرر در متون مهم نثر زبان فارسی از قبیل تاریخ بیهقی، تاریخ سیستان، سیاست‌نامه، اسرار التوحید، جهان‌گشای جوینی، فارس‌نامه ناصری و...
اصل این استشهادنامه، که به دلیل ملاحظات نگارشی در این مقاله ذکر نشده است، انشایی بسیار ادیبانه دارد و فاقد ساختار عمومی سندنویسی است و آغاز و پایان متن به سلیقۀ شخص نگارنده، نگاشته شده است؛ چراکه نویسندۀ متن، در دوره‌ای می‌زیسته که بازی‌های لفظی با فشار حیرت‌انگیزی خود را به قالب عبارات جا می‌کردند و نویسنده به مقتضای شرایط خاص خود، که منشی دربار نادرشاه بود، خواه ناخواه باید تن به استعمال آنها می‌داد.
کوتاه سخن این‌که استشهادنامه‌ها با هدف درج شهادت گواهان، به عنوان یکی از دلایل اثبات دعوی نگاشته شده و حاصل نظام فقهی-حقوقی اداور مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی هستند و هرکدام زبان خاصی دارند که با واژگان فقهی-حقوقی و اصول نگارشی خاص خود عجین شده‌اند."
(
, 
, 
)
