خلاصة:
طاهریان اندکی پس از شهادت امام رضا بنای حکومتی در خراسان را برافراشتند که هنوز دلهای مردم با خاطرات حضور امام در مرو توأم بود. ولایتعهدی امام، فرصتی مغتنم بود که امکان آشنایی گسترده مردم با معارف شیعه فراهم آید. از اینرو رویکرد طاهریان به تشیع افزون بر زمینههای پیشین خود، بیشتر میتوانست متأثر از ارتباط و آشنایی آنها با امام رضا در خراسان باشد. در این راستا شاید اقدام طاهر بن حسین در تمرد از خلافت و دعوت به سوی علویان به دلگرمی از حمایت مردم مرو بازمیگشت که پشتیبان علویان بودند. بررسی زمینههای ارتباط خانوادگی طاهریان با خاندانهای حامی تشیع همچون خزاعه و عجلیان ری، به همراه عملکردهای مثبت آنها در اینباره، میتواند فرضیه گرایش به تشیع در میان این خاندان را تقویت کند. سیاستهای طاهر و عبدالله حاکمان خراسان نیز در همسویی بیشتر با علویان قرار داشت. در کنار روایات متفاوت منابع درباره عملکرد دوسویۀ مثبت یا منفی طاهریان با تشیع، دلایلی مبنی بر همگرایی آنها به سبب ضرورت اجتماعی یا برخورد شخصی با تشیع و علویان بیشتر به چشم میخورد. در راستای پاسخ به پرسش میزان ارتباط طاهریان با تشیع، تلاش میشود مجموع عوامل همسویی آنان با نقد دیدگاههای مربوط به این ارتباط بیشتر مورد توجه و بررسی قرار گیرد.
ملخص الجهاز:
این روند در مدت اقامت امام رضا( در مرو آنچنان تأثیر گذاشته بود که در سدههای بعدی نیز همچنان خاطره وجود آن حضرت را در اذهان مردم خراسان باقی گذاشت؛ چنانکه برخی از پادشاهان سامانی در یک سده بعد وصیت کرده بودند حدیث سلسلة الذهب را با آب طلا بنویسند و در هنگام مرگ، همراه آنها دفن کنند (شریف قرشی، 1382: ج2، 449).
خاندان طاهری ـ که در وقت حضور امام در مرو جز خاندانهای متنفذ خراسان بودند ـ با امام رضا( ملاقات کردند و از بیانات ایشان به سبب ضرورت همنشینی بهره زیاد بردند؛ چنانکه عبدالله بن طاهر خود از امضاکنندگان عهدنامه ولیعهدی امام رضا( بوده است (ابنجوزی، 1415: 2779).
بنابراین طاهر بن حسین که دو سال پس از شهادت امام رضا( حکومت خراسان را به دست گرفته بود یا به سبب گرایشهای درونی خود یا به دلیل احترام و توجه خاص مردم خراسان به امام رضا( باید رویکرد مثبت و احترام خاصی را نسبت به علویان ابراز دارد.
حمایت او از علویان و اعلام خطبه به نام آنها جامه عمل پوشاندن همان ولایتعهدی علی بن موسی( در خراسان بوده است که به دنبال خیانت مأمون اکنون طاهر با توجه به دلبستگیهای پیشین خود به علویان درصدد بود آن را محقق سازد و خلافت را به این خاندان برگرداند.
بنابر این آنچه در بررسی عوامل همسویی طاهریان با تشیع بیان شد، به خوبی گویای این واقعیت است که مردم بسیاری از سرزمینهای خراسان با توجه به پیشینه گرایش به علویان، دلبستگی خود را به این خاندان با حضور امام رضا( در مرو نشان دادند.