خلاصة:
موقعیت اقلیمی و نزدیکی خوزستان به مراکز قدرت در پایتخت‌های اسلامی کوفه و شام، سبب شد قبایل عربی ـ که به دلیل ایدئولوژیک با خلافت اسلامی سر ستیز داشتند ـ در این ناحیه ساکن شوند. خوارج فراری در دوره خلافت علی بن ابی‌طالب7 زمینه‌ساز شورش‌هایی در خوزستان شدند. در دوره بنی‌امیه بنابر دلایل سیاسی و اقتصادی و نیز انحراف‌های عملکردی در رفتارهای سیاسی و اقتصادی خلفای اموی، زمینه‌های گرایش به اندیشه خارجی در این منطقه و گسترش آن به نواحی هم‌جوار فزونی یافت. فرقه‌هایی از آنان همچون ازارقه و صفریه در خوزستان رحل اقامت افکنده، به سرعت قدرت یافتند.
این پژوهش با روش توصیفی و بهره‌گیری از منابع تاریخی معتبر، درصدد تحلیل و تبیین نقش خوارج در تحولات تاریخی خوزستان است و می‌کوشد ضمن بررسی تاثیر خوارج بر تحولات خوزستان در دوره امویان، به برخی پرسش‌های موجود در این‌باره پاسخ دهد. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد اندیشه و فعالیت خوارج، موجب پیدایش نوعی گسست بین مردم و نظام خلافت اموی شدکه با پشتوانه حمایت‌های توده‌ای خوارج توانستند دست‌کم برای مدت دو دهه در برابر لشکرکشی پی‌درپی عاملان خلافت اموی مقاومت کنند و با پیوستن به قیام‌های دیگر، به عاملی خطرناک برای فروپاشی قداست خلافت اموی تبدیل شوند.
ملخص الجهاز:
اما تکیه بر منطقه جغرافیایی خوزستان و نقش خوارج در تحولات عصر اموی آن‌جا، به صورت اخص در این مقاله ارائه شده است.
در بصره (58ق) گروهی از خوارج علیه ابن‌زیاد توطئه کردند، امـا در نبـردی که درگرفت، تنهـــا شش تن زنده ماندند (همو: 2154-2155)، هرچند سرکوب شدید خوارج از سوی حکام اموی تا حدی به فروکــش کــردن این جریان کمک کرد، اما در مناطق دوردست و کنترل‌نشدنی، اندیشه آنان همچنان رسوخ داشت.
مهلب از خراسان به بصره آمد و در رودخانه شوشتر در مقابل خوارج قرار گرفت که در این جنگ نافع بن ازرق کشته شد (دینوری، 1363، 269 ـ 273).
با شکست ازارقه در اهواز و عقب‌نشینی آنان به ایذه، باقی‌ماندۀ خوارج با مهلب جنگیدند و نوزده سال از دوران عبدالله بن زبیر و عبدالملک را به خود اختصاص دادند.
گروهی از خوارج از رهبران ازارقه در خوزستان جدا شدند و در دیگر مناطق به جمع‌آوری نیرو پرداختند؛ از آن جمله عبدربه الکبیر در جیرفت، هفت‌هزار جنگجو گرد آورد؛ عبدربه الصغیر نیز در کرمان چهار هزار نفر جمع کرد و قطری نیز در فارس ده هزار نیرو داشت.
خطر خوارج به گونه‌ای بود که اشراف، تجار و ثروتمندان بصره برای سرکوب آنان حاضر شدند همه گونه امکانات در اختیار مهلب بن ابی‌صفره فرمانده حجاج قرار دهند (مبرد، بی‌تا: ج3، 109).
خوارج ازرقی، به این دلیل توانستند مدت‌ها (نزدیک به بیست سال) با حکومت‌های مرکزی مبارزه کنند که از حمایت‌های مالی مردم در خوزستان و سرزمین‌های داخلی ایران ـ که در مواقعی از دادن خراج و جزیه سرباز می‌زدند ـ برخوردار بودند.
(
, 
, 
)
