سازوکار تشکیلات دیوانی در دوران وزارت میرزا طالب‌خان اردوبادی مقالة

میرزا طالب‌خان اردوبادی، یکی از چهره‌های سیاسی و دیوانی عصر صفویه است که در زمان شاه‌عباس اول و شاه‌صفی به مقام وزارت عظمی منصوب شد. شواهد و مستندات تاریخی، حاکی از آن است که دستگاه دیوانی در دوران وزارت او، به لحاظ مالی و نظارت بر عملکرد کارگزاران، دچار آشفتگی شد؛ تا جائی‌که این شرایط، در دور نخست، منجر به عزل او از منصب وزارت، و در مرحلۀ دوم، منجر به قتل او - توسط شاه‌صفی- گردید. پژوهش حاضر، حول محور این پرسش سامان‌یافته است که: شرایط اجتماعی و سیاسی دوران حیات میرزا طالب ‌خان، چه تأثیری در شکل‌گیری شخصیت و فعالیت‌های او در مسند وزارت داشت؟ یافته‌های تحقیق، نشان می‌دهد که طالب‌خان، فاقد هرگونه استعداد کافی و شایستگی لازم برای احراز مقام وزارت بود. اما ارتقاء وی به وزارت، صرف‌نظر از نسبتی که با خاندان خواجه نصیرالدین طوسی و وزیر بزرگی چون میرزا حاتم بیگ داشت؛ بیشتر، متأثر از شرایطی بود که زمام‌دارانی با خصوصیات فکری شاه‌عباس اول و شاه‌صفی، در آن حکمفرما بودند.

برای آگاهی بیشتر از شخصیت محمدربیع نصیری و اهمیت کتاب سفینۀ سلیمانی در خصوص تاریخ سیام، نک:(Bahramnejad ,2010: 274-280; Rota,2010:71-84) پدربزرگ میرزا طالب‌خان، که در زمان حکومت آق قویونلوها امور دیوانی را تجربه کرده بود، نخستین فرد از این خانواده بود که در عهد شاه اسماعیل اول، به کلانتری اردوباد منصوب شد و تا پایان حیاتش در زمان شاه طهماسب اول (984-930ق. البته این را هم می‌دانیم که میرزا طالب‌خان، دختری داشت که در عقد ازدواج حسن بیگ- از یساولان صحبت 1 در عهد شاه‌صفی- بوده است (ترکمان، 1317: 144)، و یا آن که اولئاریوس بدون ذکر نام به وجود پسری منسوب به میرزا طالب‌خان اشاره می‌کند (اولئاریوس، 1369: 2/731). از این منظر، فضایل علمی و جایگاه سیاسی میرزا طالب‌خان نیز در مقام وزارت دو پادشاه صفوی (شاه‌عباس اول و شاه‌صفی اول)، از نگاه نویسندگان زمان خود مخفی نمانده است. با وجود این، عقیدۀ اغلب تاریخ‌نویسان صفوی بر این واقعیت مبتنی است که شاه‌عباس اول، بدون توجه به شرایط سنی میرزا طالب‌خان، نخست، به پاس احترام از خدمات دیرین سلسلۀ نصیریه و نیز تلاش‌های بیست سالۀ میرزا حاتم بیگ در مقام وزارت؛ سپس به جهت فضایل و استعدادی که در میرزا طالب‌خان سراغ داشت و از این حیث، کاملا بر پدرش برتری داشت، او را به وزارت گماشت (ترکمان، 1382: 2/807؛ ترکمان، 1317: 143؛ جنابدی، 1378: 818).