خلاصة:
در منابع مختلف شیعه معادل اصطلاحات و مفاهیم متعددی بکار رفته است که هریک نیازمند توضیح و تشریح تخصصی است. صرف نظر از این تنوع میتوان این مفاهیم را در چند گروه اصلی دستهبندی کرد: شیعه محب، شیعه جلد و رافضی( اعم از مقیت، خبیث و غالی) این اصطلاحات، از سدههای میانه به بعد، دچار تغییر مفهومیشدند؛ بطوری که، اصطلاح شیعه، به طور مطلق، به کسانی گفته شد که در گذشته، رافضی غالی نامیده میشدند. در سدههای نخستین مطابق عرف معمول شیعه غالی به کسانی اطلاق میشد که به عثمان، زبیر، طلحه، معاویه و مخالفان علی(ع) انتقاد داشتند و به آنها دشنام میدادند. اما در دورههای بعد، غالی، به کسی گفته میشد که ضمن کافر دانستن مخالفان علی(ع) از شیخین هم بیزاری میجستند. همچنین، شیعه در قرون نخستین اسلامی، کسی بود که تنها به تقدم علی(ع) بر عثمان اکتفا میکرد؛ ولی در سده هشتم- قطع نظر از این که رافضی یا غالی خوانده شود- صحابه- حتی شیخین- را تکفیر میکرد و دشنام میداد. بدین ترتیب بررس تغییرات اصطلاحی و مفهوی شیعه از سدههای نخستین به بعد و تشریح معنای متعدد آن با رویکرد تبیینی در منابع اهل سنت و تمییز تشیع عراقی از اصطلاح تشیع کوفی دستامد این پژوهش است.
ملخص الجهاز:
همچنین، شیعه در قرون نخستین اسلامی، کسی بود که تنها به تقدم علی(ع) بر عثمان اکتفا میکرد؛ ولی در سده هشتم- قطع نظر از این که رافضی یا غالی خوانده شود- صحابه- حتی شیخین- را تکفیر میکرد و دشنام میداد.
واژه شیعه، گرچه در یک مفهوم عام، حتی بر هواداران عثمان و معاویه هم اطلاق میشده است (منقری، 1382: 510؛ طبرانی، 1417: 129؛ ابنعساکر، 1415: 22/167)؛ اما با گذشت زمان، این عنوان، مختص کسانی گردید که نسبت به علیعلیهالسلام و خاندانش، «محبت شدید» داشتند و یا «ولایت» آنان را پذیرفتند (ابناثیر، همان: 2/519-520؛ فیروزآبادی، همان:3/47؛ مغربی، بیتا:1/366؛ ابوالبقاء کفوی، 1412: 540).
ابنعبدربه (م328ق)، با تمایز میان شیعه و رافضه میگوید: از میان گروهها و فرق اسلامی، تنها روافض بودند که به رفض ابوبکر و عمر پرداختند و درباره علی بن ابیطالب علیهالسلام غلو کردند؛ اما شیعه، با آنان هم عقیده نبوده و شیخین را دوست دارند و تنها علی علیهالسلام را بر عثمان برتری میدهند (ابنعبدربه، 1404: 2/245).
در سدههای نخستین و عرف آنان، شیعه غالی کسی بود که تنها به عثمان، زبیر، طلحه، معاویه و گروهی که با علی بن ابیطالب علیهالسلام جنگیدند، انتقاد داشته و دشنام میدادند اما در دورههای بعد، غالی به کسی گفته میشد که آنان را کافر دانسته و از شیخین هم بیزاری میجست.
همچنین، شیعه، در قرون اولیه، به کسی گفته میشد که تنها به تقدم علی(ع) بر عثمان اکتفا میکرد؛ ولی در سده هشتم، با قطع نظر از این که رافضی یا غالی خوانده شود، صحابه، حتی شیخین را تکفیر میکردند و دشنام میداد (ذهبی، 1413: 5/374).