خلاصة:
فیضی فیّاضی یکی از عالمان و نویسندگان و شاعران توانای سدة دهم و بهیقین از استادان زبان و ادب فارسی در شبهقارّة هند و از پیشگامان سبک هندی است. در سال 1967، ادارة تحقیقات پاکستان، دیوان این شاعر توانا را از روی چند چاپ سنگی ناقص، چاپ حروفی کرد و انتشارات فروغی همین چاپ را در سال 1362 با دستکاریهایی ناروا در ایران بهصورت افست در اختیار همگان قرار داد. بررسی و نقد این دو چاپ، موضوع این مقاله است. پرسش اصلی این پژوهش این است که این چاپها تا چه اندازه ارزش و اعتبار علمی دارند و چهقدر توانستهاند سخن سراینده را چنانکه بوده است در دسترس دیگران قرار دهند. در پاسخ به این پرسشها، با بهرهگیری از روشهای تصحیح علمی متون، متن چاپی دیوان فیضی با دستنویسهای ناب و معتبر دیوان او مطابقت و مقایسه شد و آشکار شد که در متن چاپی پاکستان، به سبب غلطخوانیها یا کمدقتیهای مصحح، انواع تصحیفات و تحریفات بهطور گسترده راه یافته است. شمار این تصحیفات و تحریفات در چاپ ایران نیز به سبب دستکاریهای نابهجا و نسنجیده، بسیار بیشتر شده است؛ این عوامل باعث شده است تا شعر فیضی از درستی و روانی، بسیار دور شود. نتیجه این پژوهش نشاندهندة ضرورت و نیاز تصحیحی تازه بهصورت علمی انتقادی از دیوان این شاعر بزرگ و تواناست.
This research reviews and criticizes poetical works of Faizi Fayyazi who was a famous and reputable poet in tenth century (15th century AD) and was one of indisputable masters of Persian literature in Indian peninsula. Beside some imperfect lithographic transcription، in 1967، this poetic work was printed by research office of Pakistan and in 1362 (1983) the same print was offset printed by Forughi publication in Iran with some incorrect manipulations. The main question of this research is how valid are these transcriptions and how far they can transfer the poet's intentions to reader. To answer these questions، we have reviewed and analyzed Faizi's poets (specifically lyrics) based on unfeigned and primeval manuscripts using scientific text correction methods and critical approach through comparing those manuscripts with printed transcriptions. With finding disruptions and distortions which were mainly the consequence of misread and/or editor's carelessness، we came to this conclusion that printed transcriptions except those distortions and disruptions، suffer from other handicaps like metre disorder، gaps، etc. and anywise are not meritorious to Faizi's poets. Therefore it's essential to scientifically reedit poetic works of this great poet.
ملخص الجهاز:
1ـ2 پیشینة تحقیق فیضی در تاریخ ادبیات فارسی و بهویژه در شبهقارة هند جایگاه والا و شایستهای دارد و شعرش در ایران و هندوستان دوستداران بسیاری داشته است؛ به همین سبب دیوانش چندبار و بیشتر بهصورت سنگی و بهطور ناقص چاپ شده است که از آن میان به این آثار میتوان اشاره کرد: 1) دیوان فیضی چاپ مطبع افتخار دهلی (1894 م)، در 188 صفحه، مشتمل بر ۳۳۱ غزل و گزیدة رباعیات، قطعات و قصیدهای در توحید است.
دستنویسهای استفادهشدة نگارندگان این پژوهش در تصحیح انتقادی غزلیات وی عبارت است از:2 - دستنویس کتابخانة ملی ایران به شمارة ۱۵۳۹۷، با نشان «م»، شامل کلیات فیضی است مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعات، اشعار دیگر و ازجمله مثنوی مرکز ادوار، 332 برگ 17 سطری، به خط زیبای نستعلیق، بدون کاتب، تاریخ نگارش: شاید قرن 11؛ - دستنویس کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شمارة 667، با نشان «ج»، دیوان فیضی است مشتمل بر دیباچة منثور، قصاید، غزلیات به ترتیب تهجی، رباعیات و...
با بیت زیر سنجیده شود: از شرم کیست جبهة مه پر کلف که باز امشب نشسته گرد به سیمای ماهتاب (اکسیر اصفهانی، 1395: 21) 9 فیضی به بحر دیدة من گر فرو روی خورشید چرخ گوهر یکدانة من است (فیضی، 1362: 259) این بیت نمونهای از دستکاریهای نابهجایی است که در چاپ تهران دیوان فیضی انجام شده است؛ زیرا هم در دستنویسهای ق (برگ 178)، ک (برگ 131)، م (برگ 25) و هم در چاپ ادارة تحقیقات پاکستان بهجای «چرخ»، «نرخ» آمده است؛ اما حسین آهی با دستکاری در متن به قرینة خورشید، واژة «نرخ» را به «چرخ» تغییر داده است و با این تغییر معنی بیت را خراب کرده است.