خلاصة:
راﺑﻄﮥ ذﻫﻦ و ﻋﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ای اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻮزة ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺷﻨﺎﺳـ ﯽ ﮐـﻪ ﻣـ ﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﻌﯿـﯿ ﻦ ﮐﻨﻨـﺪ ة دﯾﺪﮔﺎه رﺋﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﯾﺎ اﯾﺪه آﻟﯿﺴﺘﯽ ﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷـﺪ . در ﻣﯿـ ﺎن ﻓﻼﺳـﻔ ﮥ اﺳـﻼﻣ ﯽ، ﺳـﻬﺮورد ی ﺑـﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ ارﺳﻄﻮﯾﯽ و ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﻟﮕﻮی ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺪی ﺑﺮای ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﯿﻘـﺖ اﺷـ ﯿﺎ در ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺸﺎء، ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﺎﻫﻮی و وﺣﺪت ﻣﺎﻫﻮی ذﻫﻦ و ﻋـ ﯿﻦ را ﺑـﻪ ﭼـ ﺎﻟﺶ ﻣـ ﯽ ﮐﺸـﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ در ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺤﺜﯽ ﺗﺌﻮری ﻣﻤﺎﺛﻠﺖ ﻋﯿﻦ و ذﻫﻦ را ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻔﺎت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای ﺑﻨﺎ ﻣﯽ ﻧﻬﺪ. ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻤﺎﺛﻠﺖ، ﺑﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻣﻬﻢ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان از آن ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان اﺷـﮑﺎل درون ﻧﮕﺮی ﯾﺎ ﺷﺎﺋﺒﮥ اﯾﺪه آﻟﯿﺴﺘﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد. اﯾـ ﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺑـﺎ روﯾﮑـﺮد ﺑـﻪ راﺑﻄـ ﮥ ﺣﮑﻤـﺖ ﺑﺤﺜـ ﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ذوﻗﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ راﺑﻄﮥ ﺷﻬﻮد ﺑﺎ اﺻﺎﻟﺖ واﻗـﻊ، رﺋﺎﻟﯿﺴـﻢ ﺳـﻬﺮورد ی را ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ اﺷﺮاﻗﯽ« ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده و درﺻﺪد اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﮐـﻪ در دﺳـﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴـﻔ ﯽ ﺳـﻬﺮورد ی ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﻤﺎﺛﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽ ﻧﺸﯿﻨﺪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ از ﺟﺰﻣﯿﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ارﺳﻄﻮﯾﯽ دور ﻣﯽ ﺷﻮد، ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﺪه آﻟﯿﺴﻢ ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮد و اﻟﮕﻮﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ- ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮای راﺑﻄﮥ ﺷـﻬﻮد و اﻣﻮر واﻗﻊ اراﺋﻪ دﻫﺪ.
ملخص الجهاز:
"بنابراین می توان گفت که مسئلۀ مطابقت در ابتدا به حاکویت میانجامد، به این معنا که اگر کسی قائل به مطابقت ماهوی بین ذهن و عین نباشد و سهم ذهن را تنها انفعال و انطباع از آن خارج لحاظ نکند،ایده آلیست محسوب نمی شود و از مرز رئالیسم عبور نخواهد کرد زیرا آنچه برای شناخت ضروری است حاکویت ذهن از خارج است نه انطباق آن .
ازاین رو، چگونه می توان از مطابقت ماهوی سخن گفت ؟ ممکن است در بدو نظراین گونه باشد که «سهروردی دو ادعای وجودذهنی را که عبارت از حصول صورت شی ء خارجی در ذهن و وحدت ماهوی آن صورت با شی ء مدرک است ، پذیرفته است » (حسینی مجرد و اکبریان ، ص ٢٦)، امااین دیدگاه بدون در نظر گرفتن مبنای منطقی و انحلال آن مبنا در حکمت اوست و آن مبنای مهم ، رد شناخت ماهیت با تصور ذهنی است تا در مرحلۀ بعد سخن از وحدت ماهوی عین و ذهن به میان بیاید.
البته فی الجمله او مطابقت حکایی را قبول کرده است ؛ مطابقت از جهت اینکه ما شیئی را در خارج درک میکنیم و میدانیم چه شیئی با چه خصوصیاتی بوده مسلم است و سهروردی این را گوشزد می کند: «در علم چاره ای نیست از مطابقت از جهت این که ادراکی از شیئی صورت گرفته است »(همان ، ص ١٥)؛ اما بااین مطابقت شناخت تام از شی ء خارجی و لزوم ابتنای ذهن بر عین استفاده نمی شود."