خلاصة:
واژه »ﺷـﺎﮐﻠﻪ « ﺗﻨﻬــﺎ درآﯾــﻪ 84 ﺳــﻮره اﺳــﺮاء »ﮐــﻞ ﯾﻌﻤـﻞ ﻋﻠــﯽ ﺷــﺎﮐﻠﺘﻪ « ﺑﯿــﺎن ﮔﺮدﯾــﺪه وﻣﻔــﺎد آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫـﺮ ﮐـﺲ )ﯾـﺎ ﻫـﺮ ﻣﻮﺟـﻮدی( ﺑﺮﻃﺒـﻖ ﺷـﺎﮐﻠﻪ اش ﻋﻤـﻞ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ از اﯾـﻦ رو ﻣﻮﺿــﻮع ﺷــﺎﮐﻠﻪ در اﻧﺴــﺎن ﺑﺤﺜــﯽ درﺣــﻮزة اﻧﺴــﺎن ﺷﻨﺎﺳــﯽ اﺳــﻼﻣﯽ ﺗﻠﻘــﯽ ﻣــﯽ ﮔﺮددﮐــﻪ ﻻزم اﺳــﺖ ﻣﻨﻈــﻮر از ﺷــﺎﮐﻠﻪ و ﭘﯿﺎﻣــﺪﻫﺎی ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠــﻒ از آن را ﻣــﻮرد ﺗﻮﺟــﻪ ﻗــﺮار دﻫــﯿﻢ. ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔــﯽ ﺑــﺮای ﺷــﺎﮐﻠﻪ ﺑﯿــﺎن ﮔﺮدﯾــﺪه از ﺟﻤﻠــﻪ " ﻃﺒﯿﻌــﺖ، ﺑــﺎﻃﻦ، ﺧﻠــﻖ وﺧــﻮی، روش وﺷﯿﻮه رﻓﺘـﺎر، ﻣـﺬﻫﺐ، ﻋـﺎدات، ﻧﯿـ ﺖ وآﻧﭽـﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ درﺳـﺘﯽ اش ﺑـﺎوردارد " در ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣﻌــﺎﻧﯽ ﺑــﻪ ﻧــﻮﻋﯽ ﻣﻌﻨــﺎی واﺑﺴــﺘﮕﯽ اﻧﺴــﺎن و ﺗﺤــﺖ ﺗــﺄﺛﯿﺮ ﺑــﻮدن اﻧﺴــﺎن از آن و ﻣﻘﯿــﺪ ﺑــﻮدن اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ. در دﯾـﺪﮔﺎه اﺷـﺎﻋﺮه و ﺟﺒﺮﯾـﻮن اﯾـﻦ آﯾـﻪ دﻟﯿﻠـﯽ ﺑـﺮ ﺟﺒـﺮ ﺑـﻮده زﯾـﺮا ﺷﺎﮐﻠﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﻫﻤـﺎن ﻃﺒﯿﻌـﺖ وﺳﺮﺷـﺖ اوﻟﯿـﻪ ای ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺮای اﻧﺴـﺎن آﻓﺮﯾـﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس آﯾـﻪ ﻫـﺮﮐﺲ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻫﻤـﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌـﺖ اوﻟﯿـﻪ رﻓﺘـﺎر ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ. اﻣـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـان ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه اﺷـ ﺎﻋﺮه و ﺟﺒـﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ در ﺗﻤـﺎم ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮای ﺷـﺎﮐﻠﻪ در ﺑـﺎﻻ ﺑﯿـﺎن ﮔﺮدﯾـﺪ ﺑــﻪ ﻧــﻮﻋﯽ ﻣﻌﻨــﺎی واﺑﺴــﺘﮕﯽ اﻧﺴــﺎن ﺑــﺪان ﻧﻬﻔﺘــﻪ اﺳــﺖ و ﺷــﺎﮐﻠﻪ اﻣــﺮی اﺳــﺖ ﮐــﻪ اﻧﺴــﺎن در ارﺗﺒــﺎط ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﺑــﺎ آن و ﺗﺤــﺖ ﺗــﺄﺛﯿﺮ آن ﻋﻤــﻞ ﻣــﯽ ﮐﻨــﺪ و از آن آزاد و رﻫــﺎ ﻧﯿﺴــﺖ و از اﯾــﻦ ﺟﻬــﺖ ﺗﻔــﺎوﺗﯽ ﻧﺪاردﮐــﻪ ﺷــﺎﮐﻠﻪ را ﻃﺒﯿﻌــﺖ او ﻟﯿــﻪ اﻧﺴــﺎن داﻧﺴــﺘﻪ و در اﯾــﻦ راﺑﻄــﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﺒـﺮی داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﯾـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﺷـﺎﮐﻠﻪ را ﻣﺤﺼـﻮل اﺧـﻼق و رﻓﺘـﺎر و ﻋـﺎدات اﻧﺴـﺎن داﻧﺴــﺘﻪ و در اﯾــﻦ راﺑﻄــﻪ دﯾــﺪﮔﺎه ﻏﯿﺮﺟﺒــﺮی داﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﯿﻢ. در دﯾــﺪﮔﺎه دوم)ﻣﻌﺘﻘــﺪﯾﻦ ﺑــﻪ اﺧﺘﯿــﺎر اﻧﺴــﺎن( ﺷــﺎﮐﻠﻪ در ارﺗﺒــﺎط ﺑــﺎ ﺷﺨﺼــﯿﺖ وﻫﻮﯾــﺖ اﻧﺴــﺎن ﺑــﻮده و ﯾﮑــﯽ از ﻋﻤﯿﻘﺘــﺮﯾﻦ آﻣــﻮزه ﻫــﺎی ﻗﺮآﻧــﯽ در ارﺗﺒــﺎط ﺑــﺎ اﻧﺴــﺎن و ﺷﺨﺼــﯿﺖ او وﻣﺆﻟﻔــﻪ ﻫــﺎی ﺗﺸــﮑﯿﻞ دﻫﻨــﺪه ﺷﺨﺼــﯿﺖ و اﺳــﺎس ﺗﻌﻠــﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿــﺖ اﺳــﻼﻣﯽ ﻣــﯽ ﺑﺎﺷــﺪ و ﺑــﻪ ﻫﻤــﯿﻦ دﻟﯿــﻞ اﯾــﻦ ﺑﺤــﺚ ﮔﺴــﺘﺮه ای ﺑﯿﺸــﺘﺮ و ﻋﻤﯿﻘﺘــﺮ از ﺑﺤــﺚ ﺟﺒــﺮ و اﺧﺘﯿــﺎر و ﺳﺮﻧﻮﺷــﺖ دارد. ﺑــﺮ اﯾــﻦ اﺳــﺎس »ﻋﻤــﻞ« درﺷــﺎﮐﻠﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔــﺬار ﯾــﻮده و اﻧﺴــﺎن در رﻫــﻦ وﮔــﺮو ﻋﻤــﻞ ﺧــﻮد ﺑــﻮده و ﻫﻮﯾــﺖ اﻧﺴــﺎن واﺑﺴــﺘﻪ ﺑــﻪ ﻣﯿــﺰان ﺳــﻌﯽ اوﺳــﺖ و اﻋﻤــﺎل اﻧﺴــﺎن ﺑــﻪ ﺻــﻮرت ﻫــﻮﯾﺘﯽ ﺗﺠﺴــﻢ ﭘﯿــﺪا ﻣــﯽ ﮐﻨﺪ.ازﺳــﻮی دﯾﮕــﺮ »ﻧﯿــﺖ« و اﻧﮕﯿــﺰه ﻫــﺎﯾﯽ ﮐــﻪ ﻓــﺮد ﺑــﺮای ﻋﻤــﻞ ﺧــﻮد دارد ﺑــﻪ ﻃــﻮر ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﺑــﺮ ﺷﺨﺼــﯿﺖ وﻫﻮﯾــﺖ او ﺗــ ﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷــﺘﻪ و اﺳﺎﺳــﺎ ﻫﻮﯾــﺖ ﻓــﺮد و ﻣﺎﻫﯿــﺖ ﻋﻤــﻞ اﻧﺴــﺎن واﺑﺴــﺘﻪ ﺑــﻪ ﻧﯿﺘــﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ دارد. »ﺗﻌﻘــﻞ« وﮐــﺎرﺑﺮد ﻋﻘــﻞ و ﺗﻔﮑــﺮ در زﻧــﺪﮔﯽ ﻧﯿــﺰ ﺷــﺎﮐﻠﻪ اﻧﺴــﺎن را ﺗﺤــﺖ ﺗــﺄﺛﯿﺮ ﻗــﺮار داده و ﺑــﺮای او ﻫــﻮﯾﺘﯽ ﻋﻘﻼﻧــﯽ ﻣــﯽ ﺳــﺎزد. »اﯾﻤــﺎن« ﺑــﻪ ﻏﯿـﺐ ﻧﯿـﺰ ﺳـﺒﺐ اﯾﺠـﺎد ﺷــﺎﮐﻠﻪ ﺑـﺮای او ﻣـﯽ ﺷـﻮد، ﻫﻮﯾـﺖ وﺷــﺎﮐﻠﻪ ﻣـ ﺆﻣﻦ ﺑـﻪ واﺳـﻄﻪ اﯾﻤــﺎن ﺗﻐﯿﯿــﺮ اﺳﺎﺳــﯽ ﭘﯿــﺪا ﻣــﯽ ﮐﻨــﺪ و در ﻣﻘﺎﺑــﻞ ﮐﻔــﺮ ﻧﯿــﺰ ﺷــﺎﮐﻠﻪ را ﺗﺤــﺖ ﺗــﺄﺛﯿﺮ ﻗــﺮار داده وآن را
ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ دﻫﺪ.
ملخص الجهاز:
"بنـــابرایـــن انســـان بـــا اعمـــالش همراهـــی و ملازمــت دارد و بــین انســان و عملــش انفکــاک و جــدایی وجــود نــدارد و انســان بــا همــین اعمــالش شــناخته شــده و در قیامــت هــم براســاس اعمــالش جــزا داده مــیشــود و از ایــن روی طبرسـی یکـی از معــانی آیـه را ایـن دانســته کـه بـا هــر انسـان آن گونـه رفتــار خواهـد شـد کــه اســتحقاق آن را دارد و طبــق آنچــه کــه انجــام داده اســت مجــازات مــیشــود، اگــر عبــادتی انجـام داده اسـت ثـواب آن را مـیبینـد و اگـر گنـاهی کـرده اسـت بـه مجـازات آن مـیرسـد و هــیچکس را بــه خــاطر گنــاهی کــه دیگــری کــرده اســت مجــازات نخواهنــد نمــود (همــان ، ص ٢٥١)، نقــش عمــل در ایجــاد شــاکله و هویــت انســان کــه مبنــایی بــرای پــاداش و مجــازات است روشن میشود.
از ایــن رو صــدرالمتالهین آیــۀ شــریفه شـاکله را تأییـدی بـر تجسـم اعمـال دانسـته ( ملاصـدرا، ج ٩، ص ٢٢٧) و معتقـد اسـت آیـه بیـان کننــدة ســنخیت میــان بــاطن و اعمــال انســان بــوده ، لــذا هرگفتــار و فعلــی کــه از بعــد و جهــت انســانی انســان ســر مــیزنــد، شــکل انســان بــه اوداده و هــر فعلــی کــه از طبیعــت خبیــث و پلیــد انسـان سـر مـیزنـد بـه ریشـه و اصـول ایـن صـفات رذیلـه کـه حیـوانی اسـت برمـیگـردد و بـه همــین جهــت هــر انســانی بــه نهایــت ســعی و اعمــال خــود رســیده و بــا آنچــه در دنیــا دوســت داشــته در آخــرت محشــور مــیگــردد و روایــت «لــو أحــب أحــدکم حجــرا لحشــر معــه »"اگــر کسی حتـی سـنگی را دوسـت داشـته باشـد بـا آن محشـور مـیشـود" نیـز مؤیـد ایـن نظـر اسـت (همـو، تفسـیر القـرآن الکـریم ، ج ٦، ص ٣٦٩) و چـون بـدن بـه ویـژه بـدن اخـروی قـالبی بـرای نفس اسـت ، انسـان در قیامـت بـه صـورت هیئـت و شـکل نفـس خـود محشـور مـیگـردد و آیـۀ شـریفه "اذا الوحـوش حشـرت " نیـز بـر حشـر همـین انسـان هـایی کـه صـورت حیـوانی بـه خـود گرفتــه انــد دلالــت دارد (همــو، ١٣٦٨، ج ٩، ص ٢٢٧)."