بررسی فقهی احراز عمل نایب در حج مقالة

دو مسئله میان فقهای عظام شیعه درباره احراز عمل نایب در حج و عمره مورد بحث است: نخست؛ دربارة احراز اصل عمل؛ به این معنا که وی عمل را انجام داده یا نه؟ از فقهای عظام دو قول نقل شده: 1. وجوب احراز  2. عدم وجوب احراز. حق آن است که احراز اصل عمل واجب و لازم است. بنا بر قولی که احراز اصل عمل لازم باشد، این بحث مطرح می‌شود که کیفیت احراز چگونه خواهد بود؟ از آنان در این باره چهار قول نقل شده: 1. عدالت، شرط قبولی کلام نایب است. 2. برای قبول کلام نایب، عدالت وی شرط نیست، بلکه وثاقت کفایت می‌کند. 3. شرط قبولی کلام نایب، وثوق به صدور عمل از وی می‌باشد.  4. کلام او با توجه به ظاهر حال مسلمان، مطلقا مشروط به شرطی نیست. از بین این چهار قول، قول دوم صحیح است. به این معنا که وثاقت اجیر کافی است و نیازی به عدالت وی نیست. دوم؛ دربارة احراز صحت عمل نایب؛ در این مسئله نیز فقها متفق القول نیستند. برخی از آنان احراز صحت عمل را واجب دانسته­اند، برخی حکم به احتیاط نموده و برخی دیگر قائل به عدم وجوب آن شده‌اند. ولی حق آن است که قائل به تفصیل شویم؛ به این معنا که اگر نایب در رتبه‌ای است که شک و تردید در صحتِ عملِ او راه ندارد، احراز صحت عمل وی قهراً حاصل است. اما اگر در مظنة شک و تردید قرار داشته باشد، احراز صحت عمل او لازم است.

صاحب مدارک در این باره می‌گوید: «واکتفى بعض الأصحاب فیه بکونه ممّن یظـن صدقه، و یحصل الوثـوق بإخبـاره، و هو حسن» (موسوی عاملی، 1411ق، ج7، 109) دلیل گفتارشان آن است که آنچه در آیة تبین نهی شده، ترتیب اثر دادن به گفتار فاسق است، ولی غیر فاسق، شامل عادل و موثق می‌گردد. اگر عادل باشند، تردیدی در صحت گفتار و اخبارشان نیست و اگر فاسق باشند، به حکم آیة تبین، گفتار و اخبارشان پذیرفته نمی‌شود مگر آن‌که با شاهد و بینه به اثبات رسانند و اگر مجهول الحال باشند، دو صورت برای آنان متصور است: یا وثوق به گفتار و کردارشان هست و قابل اعتماد و اطمینان می‌باشند و یا در چنین مرحله‌ای نیستند. بلکه حصول اطمینان است، که علم عرفی است و این نیز مشمول آیه تبین می‌شود، ولی اگر قابل اعتماد و اطمینان نبوده و وثوق به گفتار و کردارشان نباشد، حکمشان مانند فاسق است که باید با شاهد و یا بینه گفتارشان را به اثبات رساند. ۲ شهید اول» محمد بن مکی عاملی» الدروس الشرعية فی فقه الاٍمامية, ۳ جلد» دفتر انتشارات اسلامی وابسته به‌جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» قم. عمیدی» سید عمید الدین بن محمد اعرج حسینی» کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد, ۳ جلد» دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قمٍ قم. ایران» اول» ۶ ۱ فخر المحققین حلی» محمد بن حسن بن یوسف, |یضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد, ۴ جلدء موْسسه اسماعیلیان» قم.