خلاصة:
خراسان از قدیمالایام تاکنون، بستر فعالیتهای بشری و یکی از مراکز پراهمیت جمعیتی ایران و مستعد تغییرات اجتماعی بسیار بوده است. تغییرات جمعیتی از دگرگونیهای محسوس در تاریخ این منطقه محسوب میشود. این منطقه بهدلیل موقعیت ویژة جغرافیایی (منطقهای مرزی) و امکانات اقتصادی بیشتر نسبتبه همسایگان خارجی، نقش مهمی در روند مهاجرت برونمرزی ایران و مهاجرت اقوام کشورهای همسایه به ایران داشته است. در دورة پهلوی اول، شمار زیادی از ساکنان مرزنشین خراسان به افغانستان مهاجرت کردند. در این مقاله به چرایی این امر پرداخته شده است.
نتیجه تحقیق بیانگر آن است که مهاجرت اجباری ساکنان مرزی ایران به افغانستان و اسکان گروهی از قوم خاوری بهدلیل شرایط اجتماعی منطقه (اشتراکات قومی و فرهنگی با مرزنشینان افغانستان و دوریگزیدن از اصلاحات اجتماعی دولت ایران)، شرایط جغرافیایی و طبیعی منطقه (کمبود باران، قحطی) و مشکلات اقتصادی زمینهساز آن شد که مهاجرت در رمزهای خراسان افزایش یابد. این تحقیق با مطالعة مدارک تاریخی ازجمله اسناد دیپلماسی دوره پهلوی اول و به روش کتابخانهای و آرشیوی صورت گرفته است.
ملخص الجهاز:
"در این خصوص به نظر می رسد می توان ، مهاجرت اجباری ساکنان ایرانی الاصل مناطق مرزی به افغانستان و اسکان گروهی از افغان ها در مرزهای خراسان را زمینه ساز افزایش روند مهاجرت مرزنشینان این منطقه دانست و همچنین شرایط اجتماعی منطقه ازجمله اشتراکات قومی و فرهنگی با مرزنشینان افغانستان ، دوریگزیدن از اصلاحات اجتماعی دولت ایران و شرایط جغرافیایی و طبیعی منطقه همچون کمبود باران و به تبع آن قحطی و مشکلات اقتصادی روند مهاجرت را تسریع کرد.
بر اساس تصویب نامۀ هیئت دولت قرار شد بخشی از املاک زورآباد به طور موقت و بخشی دیگر به طور دائم توسط دولت ضبط شود (ساکما: ١٧٠٣٣-٢٤٠: ٣٢)؛ ازآنجاکه املاک مزبور خالی از سکنه بود، برای جلوگیری از تخریب آن ، درسال ١٣١٤ش ، قرار شد گروهی از طایفۀ بربری (خاوری ) ساکن در ایران به این مناطق کوچانده و املاک بین آنها تقسیم شود (ساکما: ١٧٠٣٣-٢٤٠: ٢٣)؛ اما حضور طوایف افغان در اطراف مرزها نه تنها در آبادانی املاک مزبور مفید نبود، بلکه ناامنی و افزایش مهاجرت در منطقه را دامن زد و در نتیجۀ آن تغییر ترکیب جمعیتی منطقه و استقرار ساکنانی با اشتراکات فرهنگی با ساکنان آن سوی مرز تکمیل کنندة سیاست دولت افغانستان در جذب ساکنان مرزی ایران بود."