خلاصة:
زبان عربیاشتقاقی است و ایناشتقاق کهخاستگاه یک واژه را مورد بررسی قرار میدهد، یکیاز راههای گسترش زبان میباشد و به گسترش واژگان و معانی آنها کمک مینماید .از انواعاشتقاق که در آن ضمن حفظ ترتیب حروف اصلی(ثنایی-دوحرفی)یکیاز حروفسهگانه به حرفی هممخرج(تجانس) ویا قریبالمخرج(تقارب) تغییر مییابد، اشتقاق اکبر است که به روابط معنایی بین واژگان میپردازد. این پژوهش بر آن است که این پدیدة زبانی را در اولین و قدیمیترین فرهنگ لغت مدوّن به زبان عربی یعنی معجم «العین» الخلیل بن احمد الفراهیدی (وفات 175) که بر مبنای مخارج حروف و اشتقاق تنظیم شده است، بررسی نماید. خلیل پس از ذکر ثنایی و تقلیب لفظ ثلاثی، معنای عام واژه را مطرح کرده و جهت ارتباط معنایی بین واژگانی که حاوی اشتقاق اکبر هستند، از الفاظی که بر تشبیه دلالت دارند (مانند «مثل، شبیه،کاف (تشبیه) و یضارع» بهره جستهاست. این معجم منشا تالیف بسیاری از لغتدانان در قرنهای بعد گردید. پس از آن معجم «مقاییساللغه» احمد بن فارس (وفات 395) که بر مبنای اصل و ریشة کلمات و اشتقاق تنظیم شده، موردبررسی قرار گرفتهاست. ابن فارس در موازنه و بیان معنای خاص واژگانی که اشتقاق اکبر دارند، از لفظ «ابدال» استفاده نموده است. این کتاب در اواخر عمر مولف تالیف شده و مبنای کار فرهنگنویسان پس از خود قرار گرفته است. هدف مقاله از بررسی پدیدةاشتقاق اکبر در دو فرهنگ لغت مذکور، بیان چگونگی تاثیرپذیری مولف مقاییساللغه ازصاحب العین با عنایت به تجانس و تقارب آن و ارزیابی دیدگاه دو نویسنده در این زمینه میباشد .روش مقاله توصیفی- آماری است و از خلال این روش آمار و نتایجی به دست آمده است: 29% واژگان العین و 48% الفاظ مقاییساللغه از اشتقاق اکبر برخوردارند که 122 واژه،21% در دو معجم، در این پدیدة زبانی مشترک هستند. این اشتراک میتواند موید تاثیرپذیری ابن فارس از صاحب العین باشد و در خلق الفاظ وگسترش معانی عربی ایفای نقش نماید .
Arabic is derivative, and this derivation, which examines the origin of a term, is one of the ways in which language is expanded and helps to expand their vocabulary and meaning. Of the derivation types in which, while preserving the order of the original letters (two letter), one of the triple letters is converted into terms like divergence or divergence (convergence), it is an actuality derived that relates to the semantic relations between the vocabulary. The study seeks to explore this linguistic phenomenon in the first and oldest Arabic-language dictionary, Al-Ain -al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi (d. 175), based on the expenditure of the letters. Khalil, after mentioning the two letter words and the termination of the three letter word, poses the general meaning of the word, and the semantic relation between the words that contain the derivation of the term, and which have used the words that refer to it as "methl, shabih, cuff, yodhareo." This collection was originated by many dictionaries in the following centuries. Subsequently, the verse of the "verses of the word" of Ahmad ibn Fars (d. 395), which is based on the principle and the words of the words, has been considered. The Persian has used the word "Abdul" in balancing and expressing the special meaning of the lexical words which are more derived. This book is written in the late years of the author's life and is the basis for the work of the cultivators.
The purpose of this article is to study the phenomenon of the emergence of Akbar in the two dictionaries, the expression of how influential the author of the book is on the subject of his coincidence and assessment, and to assess the views of the two authors in this regard. The methodology of the article is descriptive-statistical. In this method, statistics and results are obtained: 29% of al-Ain's words and 48% of the words are Moghaysis al-Laghata of Azteqagh Akbar, in which 122 words, 21% in two dictionaries, are common in this phenomenon. Subscription can confirm the influence of Ibn Fars from Sahib Al-Ain which plays the role of creating words and expanding Arabic meanings.
ملخص الجهاز:
1 اشتقاق اکبر در العین و مقاییس اللغه 2 بتول مشکین فام 3 زهرا فراتی تاریخ دریافت : ٣/ ٩٤/١٢ تاریخ تصویب : ٧/ ٧/ ٩٥ چکیده زبان عربی اشتقاقی است و ایـن اشـتقاق کـه خاسـتگاه یـک واژه را مـورد بررسی قرار میدهد، یکی از راه های گسترش زبان میباشد و به گسـترش واژگان و معانی آنها کمک مینمایـد.
از انواع اشتقاق لغوی ، اشتقاق اکبر می باشد که عبارت است از تبدیل حرف اضـافه شـده به ثنایی به حرفی هم مخرج (تجانس ) و یا قریب المخرج (تقارب ) که علاوه بر معنای عـام از معنای خاص نیز برخوردار بوده و بر غنای الفاظ و معانی عربی می افزایند؛ مانند ثنـایی دو واژة «القص » با معنای عام «شکستن » و «قطع کردن » که با اضافه شدن سـه حـرف شـفوی (بـاء، فـاء، و میم ؛ تجانس در مخرج ) علاوه بر ایجاد سه لفظ با معنای عام شکستن ، هر یک از واژگان بـر نـوع خاصی از معنای شکستن نیز دلالت دارند؛ مانند: (قصف ): شکستن با شـدت ، (قصـب ): بریـدن و خرد کردن ، (قصم ): ریزریزکردن (حناترزی ، ٢٠٠٥: ١٩٩).
با توجه به نقش اشتقاق اکبر در تولید و رشد وگسترش الفاظ و معانی زبان عربی ، مقالـه سعی دارد با بررسی این پدیده زبانی در دو معجم العین ١ خلیل بن احمد و معجم مقاییس اللغه ٢ احمد بـن فـارس ، سـهم مؤلفین آن را در چگونگی کمک ایـن پدیـدة زبـانی بـه خلـق الفـاظ وگسـترش معـانی آن 1 بررسی کند.