خلاصة:
زیارتنامه جامعه کبیره، برای نخستینبار به بیان تفصیلی ویژگیها و شئون ائمه اطهار: پرداخته است. عوامل موثر بر تدوین این متن، از مهمترین پرسشهایی است که پس از پذیرش اصالت آن، نیازمند یافتن پاسخ مناسب است. نوشتار حاضر، با نگرش زمانمند به این متن و بهرهگیری از شواهد تاریخی، کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که چه نسبتی میان مضامین زیارت جامعه و نیازهای شیعیان امامی در عصر امام هادی(ع) (212-254ق) برقرار بوده است؟ یافتههای این پژوهش، نشان میدهد که قالب و مفاد زیارتنامه جامعه کبیره، جوابگوی نیازهای خطیر معرفتی امامیمذهبان در زمانه امام هادی(ع) است و میتوان آن را یک نظامنامه جامع برای مدیریت افکار شیعیان امامی در آن دوره شمرد.
ملخص الجهاز:
"همین مقدمه، کافی است تا مورخ در مواجهه با این متن، پرسشهایی را مطرح کند؛ اینکه آیا میتوان خوانشی زمانمند از زیارت جامعه کبیره داشت؟ و به عبارت دیگر، آیا سازواری میان فرم و مفاد این متن با شرایط صدور آن وجود دارد؟ و یا اینکه آیا امام هادی7 با طرح موضوعاتی در قالب زیارتنامه، هدف خاصی را دنبال نموده و حل مشکلات معرفتی امامیه در آن دوران را مد نظر داشته است؟ نوشته حاضر، برای جواب به این سؤالات، به بازخوانی این اثر با در نظرگرفتن شرایط عصر امام هادی7 پرداخته است.
نخست آنکه پاسخگویی به سؤال درباره زمان رواج این زیاتنامه در میان شیعیان امامی، مشکل است؛ اما میتوان گفت شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عصر امام هادی7 و ویژگیهای مورد تأکید در مقاله حاضر برای این دوره، شرایطی است که تا غیبت صغری و حتی شروع غیبت کبری نیز وجود دارد و این زیارتنامه میتواند پاسخگوی نیاز شیعیان در دورههای بعدی نیز باشد.
شایان ذکر است که امام هادی7 در این زیارتنامه با تأکید بر بعضی اقدامات ائمه:، به دنبال ارائه الگویی عملی برای شیعیان است؛ البته مقاله حاضر، گنجایش این بحث را ندارد و تنها برای نمونه، میتوان به تأثیر فضای کلی خفقان و ترس حاکم بر شیعیان در زمانه امام هادی7 در برخی فقرات زیارت جامعه اشاره نمود."