خلاصة:
علاوه بر متون تفسیری که اختصاص به تفسیر آیات قرآن دارند، متن های غیرتفسیری هم در لابه لای مطالب خود دارای تفسیرهایی پراکنده از آیات قرآن اند که از این منظر تاکنون بدان ها توجه نشده است. بررسی و استخراج و تحلیل این تفاسیر علاوه بر آگاهی یافتن از میزان و مآخذ اطلاعات قرآنی نویسندگان، گامی است در جهت توسعه منابع تفسیر به خصوص متون متقدم نثر پارسی که به دلیل نزدیکی بیشتر نویسندگان آن ها با عصر نزول قرآن اطلاعات تفسیری نسبتا دقیق تر و صحیح تری را عرضه می کنند. از جمله این متون، آثار عرفانی پارسی است که به آیات قرآن و تفاسیر لطیف و عمیق آن به شیوه های گوناگون آراسته اند، و مانند کتاب های تفسیر ارزش کنکاش و بررسی دارند. از آن جا که قدیم ترین این آثار که به دست ما رسیده، متعلق به قرن پنجم هجری است، در این مقاله کمیت تفاسیر موجود در آثار متصوفه و عرفای ایرانی غیر مفسر (به معنای مصطلح) از این زمان تا نیمه قرن 6 به روش استقراء تام بررسی، و سپس تجزیه و تحلیل شده است. شایان ذکر است که طی بررسی انجام گرفته در متون عرفانی نثر پارسی در این دو قرن (حدود سی اثر) با احتساب آیات تکراری مجموعا 925 آیه تفسیر شده است که این رقم تقریبا معادل یک هفتم آیه های قرآن است. این آیات به نه روش یا گرایش تفسیر شده اند که بیشتر تفسیرها عرفانی و کمترین تفسیر، به شیوه کلامی و قرآن با قرآن است. شیوه استنباطی نوعی خاص در تفسیر قرآن است که در بعضی از این آثار دیده می شود. وجود شیوه ها و گرایش های گوناگون تفسیری نشان از آگاهی و استفاده عرفا و صوفیه از این شیوه ها دارد. کمیت و کیفیت تفسیرهای موجود در آثار و نسبت آن ها با متون به وسیله نمودارهای گوناگون نشان داده شده و با تحلیل همراه گردیده است.
In addition to the texts devoted to the interpretation of the Qur'anic verses, other texts also contain sporadic interpretations of the Qur’anic verses, among other things, which have not been considered from this point of view so far. The examination, extraction, and analysis of these interpretations have facilitated the understanding of the writers’ both the amount and sources of Qur'anic knowledge; moreover, it is a step towards the development of the sources of interpretation, especially those of the early Persian prose writers, which is due to their close proximity with the Qur’an's descent. Among these texts are the Persian mystical works adorned by Qur'anic verses, which are, similar to specific commentary texts of the Qur’an, worthy of further exploration. Since the earliest of these works have come to us from the fifth century AH, this paper reviews and analyzes the quantity of interpretations in the works of the monotheistic and mystical Iranian non-interpreter (from the middle of the 6th century) by perfect inductive method. It is worth noting that during the review of the mystical texts of Persian prose in these two centuries (about thirty works), with a total of 925 verses, including the repetitive verses, this interpretation covers approximately one-seventh of the Qur'anic verses. These verses have been interpreted based on nine different methods and approaches, most of which are mystical commentaries and the least are interpreted by theological and verse-by-verse commentaries. The deductive method is a special technique for the interpretation of the Qur'an, which is widely used in some of these works. The quantity and quality of the interpretations in the present study and their proportion to each particular text are illustrated by various diagrams.
ملخص الجهاز:
از جملۀ این متون، آثار عرفانی پارسی است کـه بـه آیـات قرآن و تفاسیر لطیف و عمیق آن به شیوههای گوناگون آراسته اند، و مانند کتابهـای تفسـیر ارزش کنکاش و بررسی دارند.
شایان ذکر است که طی بررسی انجام گرفته در متون عرفانی نثـر پارسـی در ایـن دو قرن (حدود سی اثر) با احتساب آیات تکراری مجموعا ٩٢٥ آیه تفسیر شده اسـت کـه ایـن رقـم تقریبا معادل یک هفتم آیه های قرآن است .
بررسی و تحلیل آماری تفسیر آیات قرآن در متون غیرتفسیری آثار منثور عرفانی فارسی (به غیر از تفاسیر) از آغاز تا قرن ششم ، روزگـار حکومـت سلجوقیان، در این پژوهش مورد مطالعۀ دقیق قرار گرفته و تفسیر آیات قرآن از آنها استخراج، طبقه بندی و تحلیل شده است .
» (ترجمۀ رسالۀ قشیریه ، ١٤٥) ٥- تفسیر ادبی: شمار تفاسیر ادبی آیات قرآن در این پژوهش ٤٨ مورد است کـه بیانگر اهمیت نسبی زبان و ادبیات در فهم قرآن از یک سو و اهتمام عارفـان بـدان از سوی دیگر است ، متفکرانی که در تاریخ اندیشۀ ایرانی چندان هم بـه خوانـدن درس رسمی شهرت ندارند و شمار بسیاری از آنان دانششان از نوع علم حضوری است .
)نسبت شمار تفسیرها با موضوع متون نکتۀ قابل استنباط دیگر با توجه به جدول شمارة ٣ تناسب میزان تفسیر آیـات قـرآن با نوع و محتوای هر اثر است ؛ بدین معنا که دلیل شمار بسیار تفسـیر آیـات قـرآن در کتاب شرح تعرف این است که کتاب شرحی اسـت بـر تصـوف و تـلاش مسـتملی بخارایی برای شرح و توضیح مطالب التعرف کلاباذی سبب میشـود تـا ایـن کتـاب اقتضای تفاسیر بیشتری از آیات را در خلال مطالب خود داشته باشـد.
(
, 
, 
)
