خلاصة:
تامل در شیوه شارع مقدس در تشریع احکام شرعی فرعی به طور عام و در تشریع مناسک حج و عمره به طور خاص، حاکی از این است که امر قانونگذاری در شریعت اسلام، بر اساس سهلگیری بر مکلفان است و شارع در تشریع احکام، سمحه بودن قوانین را مدنظر قرار داده است. به عبارت دیگر، شارع به دنبال جعل قوانین، آن هم به گونهای است که مکلفان به سهولت از انجام آن برآیند. شناخت روش شارع در تشریع احکام شرعی، بهویژه در تقنین قوانین حج، از این جهت اهمیت دارد که میتواند ما را به قاعدهای کلی در فقه، به نام «قاعده تسهیل»، رهنمون باشد؛ قاعدهای که صدور فتوا بر اساس آن، به روشنی در آثار فقها دیده میشود و سیره عملی بسیاری از آنان در اجتهاد، بر آن استوار شده است. بر این اساس، فقیه میتواند با استناد به این قاعده در فرایند استنباط، حکمی را وظیفه فعلی مکلفان قرار دهد که انجامش برای آنان به آسانی ممکن باشد. همچنین صدور فتاوای مستند به این قاعده، به خصوص در باب حج، را جایگزین صدور فتوا بر احتیاطهایی نماید که ممکن است در برخی از موارد، موجب سختی و مشقت بر مقلدین گردد.
ملخص الجهاز:
هرچند از جنبههای گوناگونی میتوان به روششناسی دانش فقه پرداخت، اما روششناسی و بررسی چگونگی تشریع احکام شرعی توسط شارع مقدس، از نظر لحاظ راحتی و سختی مکلفان در عمل به تکالیف شرعی، میتواند یکی از مهمترین جنبههای روششناسی در امر تقنین قوانین و وظایف شرعی باشد؛ زیرا روششناسی در این زمینه، میتواند به تأسیس اصلی اولی و قاعده کلی منجر شود که در مقام صدور فتوا و فرایند استنباط، مورد استفاده فقیه قرار گیرد یا رویکردی را ایجاد کند که صدور فتوای فقیه را جهتدهی نماید یا سهولت را به مثابه یک گفتمان عام در مقام اجرای احکام مکشوف قرار دهد.
ممکن است گفته شود این آیه از مستندات قاعده «نفی عسر و حرج» است و فقها در اثبات این قاعده به همین آیه استناد کردهاند؛ بنابراین نمیتوان از این آیه در اثبات قاعده تسهیل بهره برد؛ اما توجهی دقیق به متن آیه، برای پاسخ به این اشکال کافی است؛ زیرا آیه شریفه به مقتضای تکرار اراده و کاربست دو لفظ «یسر» و «عسر»، در اینکه اراده الهی در امر تشریع و قانونگذاری، سهولت در انجام تکلیف است، ظهور دارد و اگر پس از تشریع و در مقام عمل به احکام شرعی، مشقت و حرجی ایجاد شود، مورد اراده الهی نیست و قابل رفع و نفی است.
3. هدف از این قاعده فقهی، تسهیل امر استنباط احکام شرعی برای فقیه است و کارایی آن در فرایند استنباط را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد: الف) در فرایند استنباط اول و کشف آسانترین حکم شرعی مطابق با سنجههای معتبر در سهولت انجام تکالیف.