خلاصة:
از باباطاهر همدانی شاعر سدۀ 5 هجری دوبیتیهایی به یکی از گویشهای ایرانی باقی مانده است که صورت اصلی آنها دگرگون شده و به فارسی نزدیک شده است، اما همچنان پارهای از ویژگیهای گویشی را در آنها میتوان یافت. در این مقاله به بررسی ویژگیهای واژگانی، آوایی و دستوری گویشی این دوبیتیها در مقایسه با گویشهای ایرانی پرداخته شده است و پیشنهادهایی برای خواندن، معنی و تلفظ برخی واژهها مطرح شده است. بررسی ویژگیهای گویشی این دوبیتیها نشان میدهد که این دوبیتیها که ویژگی گویشهای شمالغربی ایران را نشان میدهند به یکی از گویشهای مرکزی ایران سروده شدهاند. دوبیتیهایی نیز یافت میشوند که یا از گویشهای دیگر تأثیر پذیرفتهاند، یا به آن گویشها سروده شده و سپس به دوبیتیهای باباطاهر راه یافتهاند.
ملخص الجهاز:
در متن ویراستۀ وحید دستگردی (دوبیتی 170) بیت دوم به شکل زیر به فارسی برگردانده شده است: همی خواهی که مهر از مو ببری برینه روزگار اشتاو مکره «ورینی» یا صورت اصلی آنکه باید «برینی» باشد، فعل التزامی 3- مفرد است به معنی «ببری» (همچنانکه در ویرایش وحیددستگردی با همین صورت جایگزین شده است)، که از روی مادۀ مضارع «برین-» ساخته شده است، که در بیشتر گویشهای شمالغربی نیز وجود دارد، مانند: یهودیان همدان berin - (آبراهامیان، 1936: 110)، خوانساری birn-، ابوزیدآبادی berīn-، تالشی birin-، سمنانی brīn- (چونگ، 2007: 22) همه مادۀ مضارع فعل «بریدن».
v- شمالغربی از دیگر ویژگیهای آوایی دوبیتیهای باباطاهر داشتن v- آغازی در واژههایی است که برابر آنها در فارسی و گویشهای جنوبغربی با b- آغازی وجود دارد و این از ویژگیهای شاخص گویشهای شمالغربی است، این ویژگی را در واژههای «ویش» (در برابر فارسی «بیش»)، «وسی» (در برابر فارسی «بسی») و «وین-» مادۀ مضارع فعل «دیدن» (در برابر فارسی «بین-») میبینیم، که برای نمونه در دوبیتیهای زیر بهکار رفتهاند: هزارت دل بغارت برده ویشه (هوار: 39).
در دوبیتیهایی که اکنون در دست داریم، به خاطر دستکاری گسترده و تلاشی که برای برگرداندن آنها به فارسی انجام گرفته است، همۀ فعلهای ماضی مانند فارسی بهکار رفتهاند، مگر در دوبیتی زیر (هرون-آلن: 35؛ وحید دستگردی: 168) که در مصراع سوم آن هنوز ساخت ارگتیو را میتوان دید: هزارت دل بغارت برده ویشههزاران داغ ویش از ویشم اشمرت هزارانت جگر خون کرده ویشههنی نشمرته از اشمرته ویشه معنای مصراع سوم چنین است: «هزاران داغ بیش از بیش شمردم».