خلاصة:
فرمان مشروطه نخستین متن رسمی معاصر در تعریف مناسبات دولت و ملت در تاریخ ایران است که به تغییر روابط دولت و ملت و نیز دگرگونی نهادهای سیاسی منجر شد و دوره تازه ای را در حیات و پویش سیاسی ایرانیان رقم زد. از سه فرمان صادر شده، دو فرمان نخستین با اعتراض مشروطه خواهان لغو شد، اما فرمان سوم مورد تایید قرار گرفت. به دنبال آن تحصن در سفارت و مهاجرت علما پایان یافت. اما مسئله این است که چرا سه فرمان متفاوت صادر شد و بر سر محتوای آن ها کشمکش درمی گرفت؟ نوع و ماهیت مناسباتی که این فرمان ها در روابط دولت و ملت رقم می زدند چه بود؟ این مقاله با تحلیل مضمون این فرمان ها و بررسی مناسبات قدرت بین دولت و ملت، به این نتیجه می رسد که راز اصلی صدور سه فرمان متفاوت جدال بر سر تعیین جایگاه ملت در متن این سند مهم و تعیین نوع رابطه دولت و ملت در متن این فرمان ها بود که برای نخستین بار حق ایرانیان را برای مشارکت در قدرت به رسمیت می شناخت.
ملخص الجهاز:
علت تعدد اين فرمان ها منازعه بر سر نوع و نحوه مناسبات دولت و ملت در ايران بود که مظفرالدين شاه و درباريانش قصد داشتند يک مجلس مشاوره داشته باشند تا بتواند اقدام هاي خلاف مصالح حکومتشان را رد کنند (هدايت ، ١٣٦٣: ١٧٣) اما متحصنان سفارت با رويکردي ليبرال دموکراتيک و علماي مهاجر با رويکردي دين گرا با آن مخالفت داشتند.
بديهي است که به موجب اين دستخط مبارک نظامنامه و ترتيبات اين مجلس و اسباب و لوازم تشکيل آن را موافق تصويب و امضاي منتخبين از اين تاريخ مرتب و مهيا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسيده و بعون الله تعالي مجلس شوراي مرقوم که نگهبان عدل ما است افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجراء قوانين شرع مقدس شروع نمايد و نيز مقرر ميفرماييم که سواد دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمايند تا قاطبه اهالي از نيات حسنه ما که تمامًا راجع به ترقي دولت و ملت ايران است کماينبغي مطلع و مرفه الحال مشغول دعاگوئي باشند - در قصر صاحبقرانيه به تاريخ چهاردهم شهر جماديالثانيه ١٣٢٤ هجري در سال يازدهم سلطنت ما از آن جاکه متن فرمان سوم تفاوت ماهوي مهمي با فرمان هاي پيشين نداشت و خواسته اصلي مشروطه خواهان در استقرار مجلسي که همه افراد کشور حتي شاه تابع قوانين آن باشند تحقق نيافته بود، بي درنگ محتوا و دلالت هاي همين فرمان هم محل منازعه و مباحثه معترضان سياسي قرار گرفت و با تفسيرها و تلقي هاي متفاوتي همراه شد.