خلاصة:
تذهیب قرآن بخش مهمی از هنر تذهیب ایرانی- اسلامی را تشکیل می‌دهد. مسئله‌ای که در این تحقیق دنبال می‌شود، آشنایی و شناخت بیشتر هنر تذهیب بهویژه تذهیبهای قرآنی دوره قاجار است. نقش و رنگ و ترکیببندی از عوامل مهم در بازشناسی و تفکیک مکاتب هنری تذهیب هستند که در سه نسخه قرآن مذّهب مکتب قاجار با کدهای (47): کاتب اشرف‌الکتاب اصفهانی و مذّهب فتح‌الله نقاش، (41): کاتب حسین ارسنجانی و (4): کاتب علیرضا پرتو اصفهانی، ثبت‌شده در موزه و کتابخانه ملی ملک، بررسی و مطابقت شده‌اند. با تجزیه‌وتحلیل این سه نسخه به پرسش اصلی این تحقیق یعنی «قرآنهای دوره قاجار چه ویژگیهای بصری دارند و این ویژگی‌ها چگونه مورد تحلیل و تبیین قرار می‌گیرند؟» پاسخ داده شده است. روش این تحقیق، کیفی و استقرایی بوده و از نقطهنظر بررسی دادهها، توصیفی - تحلیلی است؛ همچنین در جهت هدف اصلی این تحقیق یعنی «مطالعه و شناخت عناصر بصری حاکم بر سبک کمالگرای هنر تذهیب دوره قاجار بهویژه در نسخ خطی قرآن» گام برداشته شده است. شیوه گردآوری اطلاعات، تحقیق میدانی و کتابخانه‌ای است و منابعی مانند نسخ مذهب قرآن، مقاله، پایاننامه و کتاب موردمطالعه قرار گرفته‌اند. یافته‌های این تحقیق، نشان‌دهنده تفاوت در نوع و کاهش تنوع نقش‌مایه‌های اسلیمی و ختایی و نیز تجمل و گستردگی سطوح تذهیب و ترصیع در صفحات ابتدایی و گاه انتهایی نسخه‌های قرآنی این دوره است. اضافه شدن سرلوح‌های تاج‌مانند پرکار و ظریف، تعدد حاشیه‌های باریک در ترکیببندی و به‌کارگیری رنگ‌های درخشان و خالص به‌خصوص رنگ طلایی در سطح گسترده از ویژگیهای مهم تذهیبهای قرآنی دوره قاجار است.
ملخص الجهاز:
روش این تحقیق، کیفی و استقرایی بوده و از نقطهنظر بررسی دادهها، توصیفی - تحلیلی است؛ همچنین در جهت هدف اصلی این تحقیق یعنی «مطالعه و شناخت عناصر بصری حاکم بر سبک کمالگرای هنر تذهیب دوره قاجار بهویژه در نسخ خطی قرآن» گام برداشته شده است.
قرآن، تذهیب، دوره قاجار، ویژگیهای بصری، ترکیببندی کلیدواژهها: * این مقاله برگرفته از پایاننامه کارشناسی ارشد زهرا صدیقی اصفهانی با عنوان «تحلیل بصری تذهیبهای سه مجلد از قرآنهای دوره قاجار جهت طراحی تذهیب جعبه قرآن» به راهنمایی دکتر صمد نجارپور جباری و دکتر علیرضا خواجه احمد عطاری در دانشگاه هنر اصفهان است.
در حوزه مکاتب تذهیب، کارگر و همکاران (1390) در فصل دوم کتاب «کتابآرایی در تمدن اسلامی ایران» که از منابع دانشگاهی بوده و در زمینه کتابآرایی تدوین شده است، به هنر تذهیب و دیدگاههایی درباره منشأ پیدایش آن، دورهها و اصطلاحات رایج در این هنر میپردازند و اشاره میکنند که هنر نقاشی در آغاز دوره قاجار راه ترقی و اوج را میپیموده، ولی بهتدریج سایه نقاشی اروپایی بر هنر نقاشی ایران افزوده شده است؛ اما با تلاش مذهبان، هنر تذهیب در مقابل تأثیرات هنر غرب بر نقاشی ایرانی پایدار مانده و با گستردگی بیشتری در کنار آثار نفیس خوشنویسی به کار رفته است؛ بهطوریکه گاهی تمام صفحه با تذهیب پوشانده میشده است.
با توجه به پیشینه ارائهشده در زمینه تذهیب دوره قاجار، در این تحقیق با انتخاب سه مجلد از قرآنهای مذهب دوره قاجار، ویژگیهای تذهیب سه مجلد یادشده از نظر نقش، رنگ و ترکیببندی بررسی گردیده و همچنین با هدف شناخت بیشتر ویژگیهای سبک قاجار در تذهیبهای قرآنی، با تفکیک قسمتهای مختلف صفحات اولیه قرآن به نقاط اشتراک و تفاوت آنها پرداخته شده و با تطبیق این نسخهها با یکدیگر، از سبک تذهیب دوره قاجار شناخت بیشتری حاصل گردیده است.
(
, 
, 
)
