خلاصة:
مسجدکبود تبریز از آثار متعلق به ابوالمظفرجهانشاه از دودمان ترکمانان قراقویونلوها است. این بنا در سال870 هجری قمری به کوشش و نظارت جانبیگ خاتون (زن جهانشاه) پایان پذیرفت. در این مسجد نقوش مختلفی از قبیل: نقشهای گیاهی، هندسی و کتیبهای در تزئینات کاشیکاری، مشاهده میشود. کتیبههای مسجد که عمدتا با دو خط کوفی و ثلث کار شدهاند با نگارههای اطراف خود ارتباط مستقیم داشته و به آنها جنبه اعتدال و هماهنگ بخشیدهاند. هدف اصلی این مقاله، مطالعه و کشف تاثیرات عرفان و تصوف از جمله مذهب حروفیه بر انتخاب مضامین کتیبهها و نوشتههای تزئینات مسجد کبود تبریز میباشد. در این پژوهش، روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی و هدف از نوع کیفی میباشد. گردآوری اطلاعات به دو طریق میدانی و کتابخانهای صورت گرفته است که در این راستا در مطالعات کتابخانهای ابتدا اسناد و مدارک مورد بررسی قرار گرفتهاند و در راستای مستند نگاری تزئینات مسجد کبود، مطالعات میدانی صورت گرفته است. در مرحله آخر براساس اطلاعات جمع آوری شده تجزیه و تحلیل اطلاعات صورت پذیرفته است. بنا بر یافتههای تحقیق مشخص گردید که: از میان رنگ ها، دو رنگ آبی لاجوردی (در زمینه کتیبهها) و سفید (در نوشتن خط متن کتیبه) رنگ غالب در تزئینات این مسجد میباشد که به لحاظ نمادین، این دو رنگ، با عقاید عرفا ارتباط مستقیم داشته و به نوعی نمودی از اعتقادات عرفا در تزئینات این مسجد به حساب میآیند. همچنین انتخاب انواع نقش شمسهها و ذکر کلمات قصار عرفانی به عنوان مضامین این نقوش، نشان از تاثیر عرفان و تصوف در تصویرگیری تزیینات این بنای بزرگ دوره قره قویونلوها دارد. در پایان این نتیجه حاصل میشود که تحولات مذهبی سده نهم هجری قمری مانند اعتقاد حروفیان در کنار تصوف و عرفان در تصویرگیری مضامین نقوش و کتیبههای این بنا تاثیر بسزایی داشته است.
ملخص الجهاز:
مسجد کبود به عنوان مهمترین اثر به جای مانده از دوره سلسله قراقویونلوها جایگاه ویژهای در هنر کاشیکاری و کتیبهنگاری ایران دارد، که از نظر فنی حاوی ظریفترین آثار کاشی معرق بوده و انواع متنوعی از نقوش کاشی را در خود جای داده است، همچنین از نظر طرح و نقش حاوی مفاهیم جالب مذهبی بوده و از نظر کتیبهنگاری نیز تنوعی از خطوط را به خود اختصاص داده و این خطوط با شیوههای بدیع نوشتاری جایگیری شدهاند.
در این مسجد بیشتر از کدام رنگها درکتیبه نگاری استفاده شده است و این رنگها در نزد عرفا و تصوف دارای چه نمادی هستند؟ قابهای تزیینی برای اجرای کتیبهها و انتخاب سورهها و آیات قرآنی در تزیینات این بنا تحت تاثیر چه عواملی بوده است؟ تحولات مذهبی در آن دوران مانند حروفیه در این بنا چه تاثیری داشته است؟ در کتیبهنگاری مسجد مورد مطالعه تفاوتها و یکسانیهایی دیده میشود که باید به صورت جزیی به آنها پرداخته شود.
مسجد کبود تبریز بنایی بزرگ از این دوران است که میتوان با بررسی موشکافته تزیینات به تحلیل نوشتهها و کتیبهها برای پی بردن به تاثیر و تاثرات فرقهها بر تزیینات بنا پی برد.
الگوهای شمسه وار و ستارهای که در انواع مختلف در این بنا به بهترین تصویر برای جایگیری کتیبهها انتخاب شده است، که تحت تاثیر عرفان و تصوف اسلامی تصویر گرفته اند، زیرا بیشتر ارتباط با مفاهیمی چون خداوند، نور و آسمان دارند.
در مجموع باید گفت این دو رنگ کبود و سفید در هنر اسلامی دارای نماد هستند و به آن توجه شده است.