خلاصة:
مورخین دوره زندیه به رخدادهای سیاسی- نظامی فرمانروایان توجه ویژهای داشتند. عنایت به مولفه های مذکور، توجه اندک و پراکنده مورخین به امور فرهنگی- آموزشی را به دنبال داشت که نتیجه آن، ضرورت تحقیق پژوهشگران در این حوزه است. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: چه پیوندهای فرهنگی- آموزشی در دوره زندیه وجود داشت؟ برای پاسخگویی، با بررسی مقولاتی مانند شیوه آموزش علمی و نقش خاندانهای کهن علم پرور، به این برآورد میرسیم که شرایط متنوع تاریخی، نقش مهمی در برقراری پیوندهای فرهنگی- آموزشی در قالب مولفه هایی همچون پراکنش مراکز علمی و تداوم سنن آموزشی به شکل پیوندهای فرانسلی و میان نسلی داشت. پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمعآوری دادههای کتابخانهای از منابع دستاول تاریخی پس از توصیف و طبقهبندی پیوندهای موثر به تحلیل و تفسیر این ویژگیها و تاثیرات آن بر اوضاع فرهنگی- آموزشی دوره زندیه میپردازد.
ملخص الجهاز:
در مجموع، علیرغم نکات مهمی که بیان شد، پژوهشهای مذکور بهصورت جامع به محورهایی همچون سفرهای علمی طالبان، نقش علمی خاندانهای مختلف و منزلت اجتماعی عالمان نپرداختهاند تا تداوم نهاد آموزش دینی ایران در دوره زندیه مشخص شود.
بااینهمه، خاندان سادات مرعشی در دوره زندیه بهجای توجه جدی به علوم، بیشتر به مشاغل دیوانی و حکومتی متمایل شدند که از جمله میتوان میرزا عبدالکریمخان بن میر سید علی حاکم شوشتر را نام برد که توسط کریمخان زند به این سمت منصوب گردید».
نمونه مشابه دیگر آنکه، سید عبدالله جزایری نیز بهنوبه خود، شاگردان فراوانی تربیت کرد که شهرت علمی وی را در خلال سالها پس از وفات وی تداوم بخشیدند؛ چنانکه، در اواخر دوره کریمخان، میر عبداللطیف شوشتری مؤلف تحفة العالم: «مدتی در نزد حاج عبدالرزاق بن حاج عبدالخضر که از شاگردان سید عبدالله بود، آموزش دید.
(غفاری، گلشن مراد، ص 389 ـ 388؛ شوشتری، تحفة العالم و ذیلالتحفه، ص 129، 164 و 180) افزون بر تأثیر خاندانهای کهن و مشهور علمپرور، پیوند وثیقی نیز میان منزلت اجتماعی عالمان با نقشآفرینی علوم مختلف در جامعه وجود داشت.
اعضای خاندان میرزا داوود ـ که داماد شاه سلطان حسین صفوی محسوب میشد ـ نیز در دوره حکومت زندیه، همچنان منزلت اجتماعی بالای خود را حفظ کردند؛ چنانکه، سلطان قاسم میرزا (1207 ق)، فرزند چهارم شاه سلیمان دوم (1176 ق) که: «آموزش مقدماتی را نزد پدرش آموخته بود، عالمی مشهور محسوب میشد، چرا که در رشتههای مختلف علمی از قبیل ریاضی، نجوم، سیاق، موسیقی، معما، خطوط شکسته و نسخ، نقاشی، تذهیب، جدول و لغز مهارت داشت.