پردازشی تحلیلی ـ رمزگشایانه به داستان «دز هوش ربا» مقالة

این مقاله پردازشی تحلیلی ـ رمزگشایانه از شخصیت‌های دز هوش‌رباست. مقاله ابتدا رای و نظر دیگران را در باب شخصیت‌های دز هوش‌ربا پی‌جویی کرده و در صورت اقتضا به انتقاد پرداخته است، بعد در چارچوب فکری مولانا به تاویل‌های دیگر دست یازیده و آنها را به اشعار مولانا و سخن دیگران مستند ساخته است. مقاله از این همه سعی و تلاش بنا دارد مخاطب را به این جهت سمت و سو دهد که در پس شخصیت‌های داستان‌های مولانا می‌توان به لایه‌های اندیشه‌ای گوناگون دست یافت، بی‌آنکه از افق فکر مولانا به دور باشد.

نظر گروه دوم را هم نمی‌توان پذیرفت، چون آنان دربند صورت نماندند و رفتن آنان به چین دلیل درستی بر این مطلب است: این سخن پایان ندارد آن فریق برگرفتند از پی آن دز طریق (مولوی، 1375: دفتر ششم/ 3699) اما رأی همائی و عبدالحسین زرین‌کوب پسندیده‌تر است؛ نظری به کتاب «مولوی چه می‌گوید» همایی نشان می‌دهد مثنوی مولوی بر آموزش و تعلیم قرار دارد، بنا دارد راه سلوک و شیوه پیمودن را به مخاطب نشان دهد؛ به عبارت دیگر مثنوی مراد و مخاطب مرید است و خواننده حق چون و چرا ندارد، می‌گوید: جز به تدبیر یکی شیخ خبیر چون روی چون نبودت قلبی بصیر وای آن مرغی که ناروییده پر بر پرد بر اوج و افتد در خطر عقل باشد مرد را بال و پری چون ندارد عقل عقل رهبری یا مظفر یا مظفر جوی باش یا نظر ور یا نظرور جوی باش (مولوی، 1375: دفتر ششم/ 4073-4076) گفتنی است شارحان مثنوی دربارة هریک از این پسران جداگانه سخن گفته‌اند که بهتر می‌نماید این گفته‌ها را خواند، هرچند ممکن است تکراری باشد: الف) برادر بزرگین برادر بزرگین را برخی رمز عقل یا نفس ناطقه یا قوای نفسانی گرفته‌اند (زمانی، 1381: 6/927؛ سبزواری، 1377: 3/570؛ نیکلسون، 1374: دفتر ششم/ ص 2222) و برخی وی را نماینده رهروان محروم از هدایت مرشد یا سالکان در بند قید صورت گرفته‌اند (زرین‌کوب، 1374: 453؛ همائی، 1356: 30 و 31).