خلاصة:
یکی از نامهای قرآن «ذکر» و یکی از مهمترین ویژگیهای این کتاب، تذکربخشی است. این نوشتار با بررسی ارتباط میان آیات مبیّن این ویژگی بر اساس ترتیب تاریخی نزول، نخستین بار ابعاد جدیدی از هماهنگی مضمونی و انسجام درونی قرآن را نشان داده است. آیات قرآن در این حوزه در چهار مرحله با مطلع «ذکر للعالمین» قابل بررسی است. مرحله نخست ناظر به خود قرآن و تبیین تذکربخشی فراگیر آن و مرحله دوم ناظر به مخاطبان و بیان لوازم تذکرپذیری از قرآن است. در مرحله سوم روی سخن با اهل ایمان است و دو واکنش کلی «اتباع» و «اعراض» در مواجهه با ذکر، در مقابل هم قرار میگیرد. مرحله پایانی نیز به تفصیلِ آموزههای مراحل قبل با رویکردی متفاوت پرداخته است. در بررسی گزارههای مرتبط با جنبه تذکربخشی قرآن بر اساس ترتیب نزول، انذارپذیری، تفکرمحوری، ولایتپذیری و قرآنباوری ابعاد به هم پیوستهی تذکرپذیری از قرآن را تشکیل میدهند. در نگرش کلان به ساختار و مضامین این دسته از آیات، «هماهنگی در سیر نزول» و تناسبی اعجابآور میان قالب و محتوا نیز رخ مینماید. قرآن برای سخن گفتن درباره تذکربخش بودن خود، قالب تذکردهی را انتخاب کرده و آن محتوا را در این قالب ریخته است.
ملخص الجهاز:
در گام دوم ، با بياني تأکيدي نســبت به اعلام پيشــين ، اراده «گيرندگان » در کاربســت پيام نيز به رسميت شناخته مي شود: «إن هذه تذکرة فمن شاء اتخذ إلي به سبيلا» (مزمل : ١٩) نظر به عموميت تعبير «للعالمين »، آيه بعدي در جهت غفلت زدايي از انسان و براي توجه بيشتر او، وي را به طور خاص مورد توجه قرار مي دهد: «و ما هي إلا ذکري للبشــر» (مدثر:٣١) در ادامه بار ديگر آزادي و خواست مخاطبان در بهره گيري از ذکر با همان اسلوب پيشين يادآوري شده : «کلا إنه تذکرة * فمن شـــاء ذکره » (مدثر: ٥٤و٥٥) و اين بار از حقيقتي ديگر پرده برداري مي شــود که عبارتســت از بازگشــت ســلســله علل نظام آفرينش به مشــيت پروردگار: «و ما يذکرون إلا أن يشاء الله ...
با اين حال ، متناســـب با روش تربيتي قرآن ، مبتني بر حفظ انگيزه مخاطب در مسير همراهي با قرآن و در راستاي «هماهنگي در سير نزول » اکنون بار ديگر يادآوري مي شــود که با بودن مثال هاي فراوان و متنوع در قرآن ، هر که خود را در زمره «الناس » مي داند، استعداد تذکرپذيري از آن را داراست و هيچ کس را براي استبعاد از راه يافتن به رتبه أولوا الألباب ، راهي نيست : «و لقد ضـربنا للناس في هذا القرآن من کل مثل لعلهم يـتذکرون » (زمر:٢٧) آيه بعد در ترتيب نزول ، در حکم جمله معترضه اي است که با هشدار به کساني که باور نمي کنند قرآن آمده تا آنها را به خودشــان بياورد (ملکي ، ١٣٩٦، ص٤٨١)، رويکردي انگيزشــي و بياني هشــدارآميز را جايگزين رويکرد بينشــي و معرفت بخش آيات قبل و بعد ســـاخته و به اين ترتيب بر نفوذ و تأثير کلام مي افزايد: «إن الذين کفروا بالذکر لما جاءهم و إنه لکتاب عزيز» (فصلت :٤١) قرآن ، کتابي است که در اجراي اهداف خود از جمله ايجاد تذکر براي مخاطبان ، قدرتمند و شکست ناپذيراست .