خلاصة:
شیخ آذری اسفراینی از عارفان بلند همت و شاعران برجسته قرن نهم هجری بشمار میرود؛ آذری از جوانی شعر میسرود و شهرتی بهم زده و مدتی هم در دربار تیموریان بود سپس به تصوف روی آورد و نزد شیخ محی الدین طوسی علم حدیث آموخت به دلیل سکونتش در طوس، به طوسی و به سبب تولدش در اسفراین (784 ه.ق) به اسفراینی مشهور شد و چون متولد آذرماه بود «آذری» تخلص میکرد. سرانجام در هشتاد و دوسالگی شمع وجود این شاعر گرانقدر به خاموشی گرایید و به دیدار حق شتافت. زبان شعریش با توجّه به سبک قرن نهم همان زبان عرفانی و عارفانه رایج در «سبک عراقی» است و دیوان اشعارش از لحاظ فنون و صنایع ادبی بسیار غنی است.
با توجه به نوآوریهایی که آذری درکاربرد تعبیرات و الفاظ، نوسازی تشبیهات، تصویرسازیها، وسعت دایره لغات نشان داده است؛ در این مقاله برآنیم تا ویزگیهای سبک شناسی و نوآوریهایی را که شاعر در اشعارش بدانها توجه داشته در سه سطح ادبی، فکری و زبانی بررسی نماییم.
ملخص الجهاز:
توصیف اشک و گریـه از پربسـامدترین تشـبیهات آذری اسـت او بارهـا از حبـاب بـرای بـه تصویرکشیدن اشک استفاده کرده است : پرده های چشم خون آلود من همچون حباب خیمــة خــونین بــه گــرد چشــمة خونــاب زد (غ ١٤٦،ب ٢) گرفــت ســیل سرشــکم همــه درون و بــرون دو دیــده بــر ســر آن چــون حبــاب میلــرزد (غ ٢٨٦ ب ٥) در بیت زیر اشک به لؤلؤ تشبیه شده لؤلؤیی که به ریسمان کشیده شده باشد: اشـکم کـه از مـژه سـوی آن دلسـتان رود چون لؤلؤییست سفته که در ریسـمان رود (غ ٢١٤ب ١) در این بیت اشک به سیل ویرانگر ناودان تشبیه شده است : نه تنها خانة تن شد خراب از سیل چشم مـا که بسیاری شود ویـران ز سـیل نـاودان خانـه (غ ٤٣٦ ب ٢) همچنین برای تشبیه خال نیز مشبه به هایی آورده که بدیع و دارای نوآوری است .
در چمــن میــزد انــار از حقــة لعــل تــو لاف باغبان یکسر دهانش را به دندان پاره کرد (غ ١٦٥ ب ٣) غنچه را با دهنش دعوی خـون بـود بـه بـاغ خورده ای چند بدادند و خموشش کردند (غ ١٨٨ ب ٢) در بیت زیر، چشم محبوب جایگاهی بس فراتر از آن مییابد که با نرگس برابر دانسته شود: زد لاف با دو چشم تو نرگس که هـر دمـش از هر طـرف گرفتـه رگ خـواب میکشـد (غ ٢٢٢ ب ٥) تشبیه عقلی به حسی اگــر صــبا ســر زلــف تــو را برافشــاند ز هر شکن ، دل و جان همچو زر فرو ریـزد (غ ٢٧٨ب ٤) تشبیه حسی به حسی در خـم زلـف یـار اگـر، راه فتـد نسـیم را عشــق بــه شــورش آورد سلســلة قــدیم را (غ ١٨ب ١) تشبیه زلف به زنجیر تشبیه محسوس به محسوس است که در ابیات زیر دیده میشود: آذری زنجیر زلـف یـار جـای حاجـت اسـت تـــاب ده زنجیـــر عـــدل پادشـــاه خـــویش را (غ ١٢ ب ٥) فکر زنجیر سر زلـف بتـان کـردن خطاسـت کـین دل دیوانـه هـر دم در خطـایی دیگرسـت (غ ٧٣ ب ٢) گرفتی صید دلها را و بستی در کمنـد زلـف تعالی الله چه کفرست این که دل را پای بست آورد (غ ٢٤٥ ب ٢) کمند زلف تشبیه بلیغ محسوس به محسوس که با واژة صید تناسب دارد.