خلاصة:
محور این مقاله، بحث درباره یکی از رباعیهای خیام است که نگارندگان آن عقیده دارند خوانش جدید ارائه شده بیش از خوانش معمول و مرسوم به مقصود و فلسفه اصلی خیام نزدیک است. رباعی مورد نظر این است:
جامی است که عقل آفرین میزندش صد بوسه زمهر بر جبین میزندش
این کوزه¬گر دهر چنین جام لطیف میسازد و باز بر زمین میزندش
که بصورت معمول، فاعل مصراع اول را عقل میدانند ولی در خوانش مورد نظر ما فاعل مصراع، «عقل آفرین» است بمعنای خدا. در اثبات این نظر به عوامل و عناصری چند استناد شده است.
ملخص الجهاز:
همچنین قالب رباعی در مقایسه با انواع دیگـر شـعری چـون قصـیده و غـزل و مثنـوی ، از آرایه های ادبی کمتر برخوردارست : «رباعی از آنجا که بیـان کننـده حـالات روحـی و ذهنـی نویسنده در کوتاهترین زمان ممکن است از حیث گـوهر بـاطنی شـعر میتوانـد حقیقیتـر و واقعیتر هم باشد زیرا آن آرایه های ادبی که در قصیده و غـزل و دیگـر انـواع شـعر از سـوی سراینده به کار گرفته میشود در رباعی تقریبا وجود ندارد و صفت نـابترین هـم از ایـن روی برازنده رباعی است » (خیام نامه ، قنبری ، ٩٢ و ٩١) یکی از نکات قابل توجه درباره خیام و جایگاه شاعری وی در تاریخ شعر ایران این است کـه وی در اواخر دوران کودکی شعر فارسی ظهور کرده بنـابراین شـعر او مـی توانـد بسـیاری از خصیصه هایی را داشته باشد که زبان فارسی امروز با آن بیگانه است .
کوزه گر عقل آفرین جامی است کـه عقـل آفـرین میزنـدش صــد بوســه ز مهــر بــر جبــین میزنــدش (خیـام ،١٢٧) این کـوزه گـر دهـد چنـین جـام لطیـف میسـازد و بـاز بـر زمـین میزنـدش در این بخش ابتدا این رباعی ازنظر علم دستور و بسامد واژگانی آن در کل رباعیات مورد بررسی قرار میگیرد و با توجه به دوره تاریخی که شاعر در آن میزیسته و سبک ادبی حـاکم بر آن بررسی میشود .
اگر با خـوانش معمـول بخـواهیم ایـن بیـت را بررسی کنیم ، موارد قابل تأملی دران وجود دارد که مـا ازآن اسـتفاده میکنـیم بـرای اینکـه خوانش مورد نظر خود را موجه بدانیم البته این به معنی رد خوانش معمول نخواهد بود ولی موارد مطرح شده قابل بررسی است : جـامی اسـت کـه عقـل ، آفـرین میزنـدش صــد بوســه ز مهــر بــر جبــین میزنــدش اولین نکته آن است که در مصراع اول فاعل جمله کلمه عقل است یعنی : «جـامی اسـت که عقل بر آن آفرین می زند»و همانطور که گفتیم در هیچ رباعی دیگری از خیـام عقـل در جایگاه تشخیص حضور ندارد.