خلاصة:
برای بررسی دانش گیاهشناسی در تمدن اسلامی، سه دسته متن از اهمیت بیشتری برخوردارند: «کتابالنبات»ها، «کتابالفلاحه»ها و «کتابالادویه»ها یا آن دسته از متون پزشکی که عموما بخش عمدهای از آنها به گیاهان اختصاص دارد. هر دسته از این متون مطالب خود را به شیوه و ترتیب ویژهای عرضه میکنند. بررسی این شیوهها و ترتیبها کمک میکند حتی آنجا که مولفان این متون به روشنی از طبقهبندی گیاهان سخنی نگفتهاند، بتوان در باره منطق اندیشیدن آنان به انواع و اجناس مختلف گیاهان سخن گفت. اما در یک سطح تحلیل دیگر، و این بار با تمرکز بر گزارههای بهکار رفته در این متون برای توصیف هیئت کلی گیاهان، میتوان نشان داد برخی مفاهیم بدیهی یا مفروض پنداشتهشده که در شکلگیری این طبقهبندیها نقش دارند، خود نیازمند تدقیق بیشتر هستند. ما در این مقاله میکوشیم با به دست دادن مثالهایی از هر دو رویکرد، نشان دهیم تحلیل دقیقتر این متون نیازمند توجه همزمان به این هر دو سطح است. بدین منظور برخی از مهمترین متون گیاهشناسانه تا سده 7ق را بررسی کردهایم.
ملخص الجهاز:
نکتۀ مهم در اينجا آن است که او با در نظ ر گرفتن اندازه و کوچکي و بزرگي گياهان، حين طرح اين کليات و ذکر برخي مثالها، در توصيف گياهان از ترکيبات و صفاتي استفاده کرده که به هيئت کلي آنها اشاره دارند؛ مثلاّ هنگام سخن گفتن از اشجار برّي و بستاني ، با چنين صفاتي مواجه مي شويم : «الاشجار العظ ام و المتوسطة و الصغار» (همو، ص١١٣۴)، «الاشجار الکبار»، «الاشجار اللطاف » (ص١١۵٣)، «شجرة کبيرة تعظ م » (ص١١۴٨)، «شجرة تعظ م تکبر و تطول» (ص١١۴٢؛ نيز نک : ص١١۴٣، ١١۴۴، ١١۴۵، ١١۴۶)، «شجرة صغيرة» (ص١١٣٩، ١١۴١)، «شجرة ظريفة » (ص١١۴۶)، «شجرة لطيفة ظريفة المنظ ر...
دو طبقه بندي متمايز و پيشينۀ برخي مفاهيم در اينجا دو کتاب جامع لاشتات النبات ٣ شريف ادريسي و عمدة الطبيب فͬ معرفة النبات ابوالخير اشبيلي را به طور جداگانه بررسي خواهيم کرد، چرا که آنها بر خلاف آثار پيشين ، يا در مقدمه يا در مطاوي مطالب خود، طبقه بندي هايي را که در ذهن داشته اند، روشن تر بيان کردهاند و مهم تر از آن، از مفاهيمي که براي توصيف گياهان به کار بردهاند، تعاريفي به دست دادهاند.
زکريا بن محمد بن محمود قزويني (درگذشته در ۶٨٢ق )، صاحب عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، که برخي او را از «مشاهير گياهشناسي در تمدن اسلامي » برشمردهاند (نک : الدفاع، ص٢٩۵-٣١٧)، در ابتداي فصل نبات کتاب خود، با استفاده از الفاظ شريف ادريسي ، تقسيم بندي مشابهي به دست داده است: «ان النبات ينقسم الي قسمين ، شجر و نجم ...