خلاصة:
پیوستار مکان و زمان از مولفههای مهم در ارزیابی عینیت روایتهای داستانی است. باتوجه به اهمیت پیوستار مکانی- زمانی، این مقاله بر آن است تا ویژگیهای روایی زمان- مکان و سهم آن در واقعینمایی نخستین رمانهای فارسی را بررسی کند. به این منظور، در گام نخست، شیوههای مواجهه با زمان- مکان داستانی از رمانهای نگاشتهشده در دهة اول 1300 شمسی استخراج و دستهبندی شده است. زمان به کار گرفته شده در این رمانها، به لحاظ میزان ابهام و وضوح، در سه دستة کلی زمان مبهم، زمان صوری و زمان مشخص واقعگرا صورتبندی شده و نسبت هرکدام با عینیت روایی سنجیده شده است. در این پژوهش، افزون بر بررسی نشانههای زمانی صریح و نشاندار، تلاش شده است تا زمانمندی متن با در نظر گرفتن زمانهای شاخص، وقایع تاریخی و متغیرهای اجتماعی ارزیابی شود. علیرغم اینکه نشانههایی از پیوستار مکانی- زمانی واقعگرایانه را میتوان در نخستین رمان فارسی پی گرفت، نتایج پژوهش نشان میدهد که زمانمندی نخستین رمانهای فارسی، فاقد سیر تاریخی منطقی است. اغراض آموزشی نگارش رمان و تمرکز بر مسائل انتقادی و اجتماعی، تمهیدات روایی و پیوستار مکانی- زمانی را در رمان این دوره کمفروغ ساخته است.
ملخص الجهاز:
باختین اصطلاح مکانِ زمان‌مند (chrono tope) یا پیوستار مکانی ـ زمانی را برای بررسی توأمان مکان و زمان داستان به‌کار بسته و، براساس الگوی زمانمندی، گونههای روایی را از یک‌دیگر متمایز کرده است.
در میان این پژوهشها، بخشی از کتاب پیدایش رمان فارسی، اثر کریستف بالایی (1377)، که در آن، ذیل تحلیل ساختاری، تعدادی از رمانهای تاریخی و چند رمان فارسی در آغاز قرن بیستم ازنظر زمان و مکان بررسی شده است، میتواند سرآغاز این مقاله به‌شمار رود.
در بخش پایانی، زمان ـ مکان مشخص واقعگرا در رمان تهران مخوف و جلد دوم آن، یادگار یک شب، بهعنوان نخستین رمان فارسی و نخستین اثری که در آن پیوستار مکان ـ زمان و توصیف و ترسیم بهمثابة مؤلفهای عینیتبخش به‌کار بسته شده، به‌تفصیل بررسی شده است.
افزون‌براین، هیچ توجهی به مکانِ زمان‌مند سفر نشده و مشخص نمیشود که مدتزمان لازم برای رسیدن از قزوین به تهران چه‌قدر بوده است؟ حسن‌علی‌خان چه زمانی عازم تهران شده است؟ و چه زمانی به مقصد رسیده است؟ نشانههای زمان تداومی در این اثر بسیار اندک است و انگارۀ گذشت زمان شکل نمیگیرد.
در این اثر نیز خواننده در اواخر داستان، ازطریق زمان شاخص متوجه خواهد شد که بستر تاریخی وقایع چه زمانی بوده است.
3. زمان صوری در پارهای از رمانهای موردبررسی این پژوهش، شکلی از زمان بهصراحت و دقیق درج شده است؛ اما زمان قیدشده جزئی از داستان نیست و سهم چندانی در عینیت پیوستار زمانی و مکانی رمان ندارد.
با انطباق زمانی رویدادها با یک دورۀ تاریخی، رویدادهای داستانْ خود منبع اطلاعات قرار میگیرند یا به اطلاعاتی مبدل میشوند که ازطریق آنها میتوان زمان و مکان داستان را مشخص کرد.
(
, 
, 
)
