بازخوانی حقیقت تکامل انسان در قرآن بر اساس اندیشه‌های صدرالمتألهین مقالة

بررسی حقیقت انسان و چگونگی تکامل او از جمله مسائل مهم در قرآن کریم و فلسفۀ اسلامی است. ملاصدرا با توجه به نظریۀ حرکت جوهری و با تکیه بر آیاتی که به رجوع تدریجی و صیرورت انسان به سوی الله اشاره دارد، به تبیین تکامل انسان پرداخته است. در آیات قرآن کریم و حکمت متعالیه تکامل انسان در دو بعد روح و جسم امکان‌پذیر است. کمال جسمانی انسان رسیدن به مرحلة تسویه و نفخ روح است، اما تکامل روح انسان از منظر قرآن و حکمت متعالیه به اسبابی همچون کمال عقل نظری و عملی، افاضات ربانی، محبت و عشق، یاد خدا، الهام گرفتن از ملائکه و مدد انسان کامل وابسته است. مقالۀ حاضر به روش توصیفی‌‌ـ‌‌تحلیلی و با توجه به مبانی ملاصدرا، به تبیین اسباب و عوامل تکامل انسان پرداخته و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که نهایت تکامل انسان در ورود به مقام عقل بالفعل و فنای فی الله از طریق حرکات ذاتی و تبدلات جوهری امکان‌پذیر است. مصداق بار یافتن به مراحل اعلای تکامل، امام و خلیفۀ الهی بر روی زمین است.

کمال جسمانی انسان رسیدن به مرحلة تسویه و نفخ روح است، اما تکامل روح انسان از منظر قرآن و حکمت متعالیه به اسبابی همچون کمال عقل نظری و عملی، افاضات ربانی، محبت و عشق، یاد خدا، الهام گرفتن از ملائکه و مدد انسان کامل وابسته است. 2. حرکت انسان در قرآن و اندیشه‌های ملاصدرا خداوند حقیقت وجودی انسان را پایان‌ناپذیر آفریده است و از این‌رو انسان باید با ارادة خود در پی کمال و تکاملی پایان‌ناپذیر باشد و از آنجا که لازمة تکامل، حرکت عمودی از مبدئی حضیض به سوی مقصدی رفیع است، خداوند در قرآن کریم به انسان برای پیمودن این مسیر و نیل به هدفش فرمان استباق می‌دهد و می‌فرماید: «فاستبقوا الخیرات» (مائده/ 48). به لحاظ عملی، کمال نفس به تحقق ملکۀ عدالت است و آن عبارت است از اینکه انسان حد وسط میان اخلاق متضاد قرار گیرد و از افراط و تفریط بپرهیزد و انسان برای رسیدن به این مرتبه باید در مقام عمل، عقل خود را به کار گیرد و عمل او تابع قوانین عقل باشد؛ در آن صورت در مسیر میانه که همان عدالت است، گام برخواهد داشت. کسانی که در پی رضوان الله هستند، خود ایشان میزان و درجه برای سنجش تکامل ایمانی دیگران می‌باشند و در نهایت باید به این امر توجه داشت که نفس از طریق اصلاح عملی، آمادۀ تحصیل انوار ایمانی و اشراق معرفت الهی می‌شود؛ چنانکه خداوند در قرآن کریم تقوا را عمده‌ترین شرط معرفت حقایق شمرده است: «إن تتقوا الله یجعل لکم فرقانا» (انفال / 29).