خلاصة:
نگارنده تاریخ باغ زنبیل آباد را از کتاب تاریخ قم به سال 378 قمری نشان داده است. آنگاه اطلاعات منابع دیگر مربوط به تاریخ قم در این مورد را، مانند خلاصة البلدان )قرن (11 )،انوار المشعشعین(قرن14)،تحفة الفاطمیّین(قرن14)،پنج رساله دوره قاجار و گزارش سفر یک جهانگرد انگلیسی نقل و تحلیل و مقایسه می کند. نگارنده به مناسبت، در مورد متولّیان این باغ موقوفه مانند میرزا ابوطالب مجتهد قمی، نوه دختری او میرزا حسین متولّی باشی، میرزا محمد باقر متولّی باشی، سالار التولیة و ابوالفضل تولیت سخن توضیح می دهد. نیز در باره ساختمانهای باغ، وضعیت آن، مساحت آن در سال 1311 شمسی، و تغییر نام آن به باغ سالاریه نکاتی باز می گوید
ملخص الجهاز:
» 216 در این صورت احتمال دارد که تمام زنبیل آباد به صورت باغ بوده است؛ چرا که به صراحت مذکور چند باغ یا هست را در ردیف مورد بحث ذکر کرده است.
اما میدانیم که چند نهر باستانی و کهن همچون نهر براوستان و نهر شهرستان و نهر طبشقوران و نهر مسگران که همگی از رودخانۀ اناربار/گلفشان قم منشعب بوده، از نزدیکی و مجاورت زنبیل آباد میگذشتهاند و چون در متن قیدی دارد مبتنی بر این که مزارعی که «بر آب» قنوات دایر بوده به سبب خرابی قنوات، بایر است و دلیلی نداریم که زنبیل آباد صرفا از آب قنوات مشروب میشده است، بنابراین میتوان قائل به آبادانی یا دایری زنبیل آباد در روزگار تألیف کتاب بود.
S. Lambton (١٩١٢-٢٠٠٨م)در کتاب معروف خود «مالک و زارع» از یکی از آنها بهره برد و سرانجام ایرانشناس انگلیسی «جان گرنی» John Gurney ضمن اینکه یکی از آثار میرزا علی اکبر فیض در بارۀ قم را تصحیح عالمانه و همراه با تحلیل و توضیحات فراوان منتشر کرد، گفتاری در تاریخ نگاری قم در دورۀ ناصرالدین شاه راجع به این کتابچهها و تألیفات و نویسندگانش نگاشت که سپس به فارسی نیز ترجمه گردید.
اینک شرح جالب مفلس قمی از باغ زنبیل آباد که متضمن نامیدن عمارت داخل آن به «سالاریه» است، نقل میشود: «از باغات قدیم این ولایت است که تا شهر، نیم فرسخ مسافت دارد، از حلیۀ آبادی عاطل (= خراب) شده بود، مرحوم میرزا ابوطالب، داماد میرزای قمی، در عصر دولت فتحعلی شاه همت بر آبادی او گذاشت، مزین به انواع درختهای مثمر (= میوه دار) گردید و یخچالی متین در جنب او بنا فرمود، به قدر سی جریب زمین او شد.