خلاصة:
در سده سوم و چهارم هجری، منطقه خراسان و ماوراءالنهر که تحت سیطره سلسله سامانی و بعد از آن غزنوی قرار داشت، دوران پُررونق فرهنگی، علمی و اقتصادی را پشت سر می‌گذاشت. علاوه برمؤلفه‌های مختلف، سنّت وقف در بسترسازی این جریان مؤثر واقع گشت و عاملی اثربخش در امور مختلف مردم خراسان به شمار می‌رفت. حال با توجه به تحولات جامعه خراسان در دوره مورد بررسی، موارد مصرف وقف عمدتاً در جهت کدام‌یک از تحولات جامعه مورد استفاده و در اولویت قرار می‌گرفت؟ سنّت وقف توسط کدام گروه‌های اجتماعی اجرا می‌شد؟
این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، نقش وقف را در دوره مزبور مورد بازکاوی قرار دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که وقفیات عمدتاً در سه محور: اقتصادی، اجتماعی و علمی مورد مصرف قرار می‌گرفت و همه گروه‌ها در عمل وقف سهیم بودند؛ ولی با این حال، گروه‌های وابسته به حاکمیت به دلیل انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی و بضاعت مالی، در عمل وقف سهم بیشتری داشتند.
ملخص الجهاز:
وقف در خراسان و ماوراءالنهر؛ از پیدایش سامانیان تا پایان غزنویان (279ـ429ق) در سده سوم و چهارم هجری، منطقه خراسان و ماوراءالنهر که تحت سیطره سلسله سامانی و بعد از آن غزنوی قرار داشت، دوران پررونق فرهنگی، علمی و اقتصادی را پشت سر می‌گذاشت.
در این دوران، وقف به عنوان عامل دینی و عنصری فرهنگی که در تمام مکاتب جهان و ادیان، ایران پیش از اسلام، قرآن و در صدر اسلام ریشه و پیشینه‌ای روشن داشت، در مباحث فقهی مذاهب مختلف اسلامی جایگاه خاصی را به خود اختصاص داد و سرانجام توانست در رونق فرهنگ و تمدن اسلام و اغلب سلسله‌های اسلامی و نیز تحولات تاریخی ایران اسلامی، مؤثر واقع گردد.
منظور از گروه‌های حاکم در خراسان و ماوراءالنهر در دوره سامانی، امیران این سلسله همچون امیر اسماعیل سامانی (حک: 295ـ279ق) می‌باشد که در ابتدای تأسیس سلسله، در وقف حضور داشتند.
دیوان اوقاف در ایران، به‌ویژه در خراسان عصر سامانیان، با گسترده‌ترشدن موقوفات، همچون دیگر نقاط جهان اسلام لازم بود تا تشکیلاتی برای اداره وقف در نظر گرفته شود.
به هر صورت، در این دوره رباط‌سازی با مشارکت همه گروه‌ها انجام گرفت؛ با این تفاوت که گروه‌های حاکم و وابسته به دربار، در کنار اهداف امنیتی، اهداف خیرخواهانه را دنبال می‌کردند و رباط‌هایی که در نقاط مرزی قرار داشت، با انجام عمل وقف، مورد حمایت آنها واقع می‌شد؛ ولی گروه‌های مردمی به ساخت رباط در تمام راه‌ها و درون و بیرون شهرها روی آوردند تا با این اقدام، موجبات گسترش تجارت و رفاه مسافران و ابناءالسیبل را فراهم نمایند.
(
, 
, 
)
